ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ & ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΕΧΘΡΩΝ & ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΤΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΟΥΜΕΝΩΝ ΦΥΤΩΝ

ΓΕΝΙΚΑ

Το 1938 στα εργαστήρια της Ελβετικής Ciba Geige η σύνθεση του γνωστού σε όλους μας DDT ουσιαστικά σήμανε το τέλος της Βιολογικής Γεωργίας. Οι άνθρωποι κατά την διάρκεια της 7ης και 6ης χιλιετηρίδας προ Χριστού περνούν από την κυνηγετική συλλεκτική φάση στην συστηματική καλλιέργεια της γης. Η γεωργία που αναπτύσσεται για τις επόμενες περίπου οκτώ χιλιετηρίδες είναι καθαρά Βιολογική για να περάσει στην σημερινή λεγόμενη Συμβατική λίγο πριν τον β' παγκόσμιο πόλεμο. Όμως ήδη από την δεκαετία του 1950 οι πρώτες ανησυχίες είναι ορατές για να γενικευθούν και να πάρουν την μορφή κινήματος, φιλοσοφίας αλλά και ανάγκης ζωής στις μέρες μας.

Όμως η Συμβατική και η Βιολογική Γεωργία αντιμετωπίζουν προβλήματα και δυσκολίες αντίστοιχα. Αυτά τα προβλήματα και τις δυσκολίες έρχεται να λύσει κατά τον καλύτερο τρόπο η Ολοκληρωμένη Γεωργία. Είναι το ενδιάμεσο σκαλοπάτι και μεταβατικό βήμα από την Συμβατική στην Βιολογική. Αναπόσπαστο κομμάτι της είναι και η Ολοκληρωμένη Αντιμετώπιση των Έχθρων και Ασθενειών των Καλλιεργούμενων Φυτών.


ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΤΙ Η ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΕΧΘΡΩΝ ΚΑΙ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΤΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΟΥΜΕΝΩΝ ΦΥΤΩΝ.

Η βιολογική καταπολέμηση στηρίζεται στην χρήση ωφελίμων εντόμων και μικροοργανισμών για την αντιμετώπιση των εχθρών και ασθενειών των φυτών. Ενώ  ολοκληρωμένη αντιμετώπιση ουσιαστικά σημαίνει τον συνδυασμό καλλιεργητικών, βιολογικών, βιοτεχνολογικών και χημικών (εκλεκτικών)  φυτοπροστατευτικών μέσων κατά το καλύτερο δυνατό τρόπο με σκοπό τον έλεγχο των Έχθρων και Ασθενειών των καλλιεργούμενων φυτών. Λαμβάνει υπόψη την παραγωγικότητα, την ποιότητα, την οικονομικότητα και την ασφάλεια του χρήστη, του καταναλωτή και του περιβάλλοντος.  Στοχεύει στην προστασία της δημόσιας υγείας, στην προστασία του περιβάλλοντος, στην μείωση του κόστους παραγωγής, στην παραγωγή προϊόντων ανώτερης ποιότητος και στην πρόληψη ανάπτυξης ανθεκτικότητας διαφόρων Έχθρων, στηρίζεται στα ήδη συσσωρευμένα προβλήματα και στην πρόθεση μας για ποιότητα ζωής.

Για να εφαρμοστεί η Ολοκληρωμένη Αντιμετώπιση θα πρέπει να ακολουθηθούν τα εξής στάδια:

1.      Μελέτη και καταγραφή των προβλημάτων φυτοπροστασίας στη συγκεκριμένη περιοχή
2.      Εισαγωγή της κατάλληλης ποικιλίας ή υβριδίου ανάλογα με τις εδαφοκλιματικές συνθήκες, τα προβλήματα φυτοπροστασίας και τον επιδιωκόμενο σκοπό.
3.      Εισαγωγή εκλεκτικών χημικών φυτοπροστατευτικών προϊόντων σύμφωνα με το "κατώφλιο οικονομικής επέμβασης" και εφαρμογή με κατάλληλες τεχνικές.
4.      Εισαγωγή και χρήση βιολογικών φυτοπροστατευτικών προϊόντων, φερομονικών παγίδων, ωφέλιμων εντόμων, και εντομοπαθογόνων μικροοργανισμών (μύκητες, βακτήρια κλπ).
5.      Λήψη δέσμης μέτρων που να ευνοούν την ανάπτυξη και δράση των ωφέλιμων.
6.      Κατάλληλα καλλιεργητικά μέτρα.
7.      Εξασφάλιση συνθηκών υγιεινής από αρχής μέχρι τέλους

Ειδικότερα, μετά την εγκατάσταση μιας καλλιέργειας  θα πρέπει να υλοποιηθούν τα εξής βήματα:

1.      Ανάπτυξη συστημάτων παρακολούθησης και έλεγχου των Έχθρων και Ασθενειών των φυτών.
2.      Καθορισμός "κατωφλίων" (ανεκτό επίπεδο οικονομικής ζημίας) για κάθε εχθρό ή ασθένεια της καλλιέργειας.
3.      Διενέργεια δειγματοληψιών σε κανονικά διαστήματα καθόλη την καλλιεργητική περίοδο.

Εδώ θα πρέπει να τονισθεί ότι έχει ιδιαίτερη σημασία για την εφαρμογή της Ολοκληρωμένης Kαταπολέμησης η σχετική εκπαίδευση των παραγωγών και η ύπαρξη ειδικευμένων γεωπόνων. Επίσης η εφαρμογής της δεν μπορεί να είναι άμεση, πρέπει σταδιακά και με προσεκτικά βήματα να προσαρμοστούν οι αρχές και οι βασικοί της κανόνες στις συνθήκες της κάθε περιοχής.


Η ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΕΧΘΡΩΝ ΚΑΙ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΤΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΟΥΜΕΝΩΝ ΦΥΤΏΝ ΈΧΕΙ ΣΤΗΝ ΔΙΆΘΕΣΗ ΤΗΣ  ΤΑ ΑΚΟΛΟΥΘΑ ΜΕΣΑ


ΩΦΕΛΙΜΑ  ΕΝΤΟΜΑ

Η παρουσία τους στην φύση είναι άφθονη και ανήκουν σε όλες σχεδόν τις γνωστές τάξεις εντόμων (Δίπτερα, Κολεόπτερα, Υμενόπτερα όπως και τα Ακάρεα). Διακρίνονται σε αρπακτικά (τρέφονται με τα βλαβερά έντομα) και παρασιτοειδή (γεννούν το αυγό τους μέσα στο σώμα του επιβλαβούς). Η χρήση τους είναι αποτελεσματική μέσα στο θερμοκήπιο αλλά και σε δενδρώδεις καλλιέργειες όπως στα ξινά (εριώδης αλευρώδης - Cales noaki).
Είναι κοινή παραδοχή ότι ένας μεγάλος αριθμός εντομολογικών εχθρών θα μπορούσε να τεθεί υπό έλεγχο εάν τα ωφέλιμα έντομα ήταν σε θέση να δράσουν ελεύθερα. Η χωρίς περιορισμούς όμως χρήση αγροχημικών φυτοπροστατευτικών προϊόντων οδηγεί σε πλήρη πολλές φορές εξόντωση των ωφέλιμων οργανισμών. Έτσι, απουσία ενός ανασταλτικού σε ρόλο αντίβαρου μηχανισμού και δεδομένης της ικανότητας των βλαβερών εντόμων να αναπαράγονται ταχύτατα και σε μεγάλους αριθμούς και της ικανότητα τους να αναπτύσσουν ανθεκτικότητα, είναι σε θέση να αναπτύξουν υψηλούς πληθυσμούς εξαναγκάζοντας σε μεγαλύτερη χρήση αγροχημικών με συνέπεια να διογκώνεται το πρόβλημα.
Όμως θα πρέπει να έχουμε επίσης υπόψη μας πως στα περισσότερα λαχανικά, άνθη, πυρηνόκαρπα και γιγαρτόκαρπα στις περισσότερες των περιπτώσεων η είσοδος ενός ωφέλιμου χωρίς την δική μας παρέμβαση γίνεται με διάφορά χρόνου από ένα επιβλαβές με αποτέλεσμα το τελευταίο να έχει αρκετό χρόνο στην διάθεση του να αναπτυχθεί σε υψηλούς πληθυσμούς και να προκαλέσει πολλές φορές μεγάλη ζημία πριν να ελεγχθεί από το ωφέλιμο. Γι' αυτό ακριβώς είναι πολύ σημαντικό γεγονός ο έγκαιρος εντοπισμός του επιβλαβούς και συνεπακόλουθα η εισαγωγή του ωφέλιμου.
Η εξασφάλιση συνθηκών υγιεινής και η χρήση εκλεκτικών χημικών μικρής υπολειμματικής δράσης που σέβονται τα ωφέλιμα θα βοηθήσει τα τελευταία σημαντικά στο έργο τους.
Υπάρχει  γενικώς η εντύπωση πως παρασιτοειδή μεγαλύτερης γονιμότητας δίνουν καλλίτερο έλεγχο και συνιστούν καλλίτερους παράγοντες βιολογικού έλεγχου. Αυτό όμως είναι δεδομένο μόνο για τα Λεπιδόπτερα και είναι δεδομένο επίσης ότι για ένα συγκεκριμένο εντομολογικό εχθρό προσαρμόζεται καλύτερα και δίνει σαφώς καλύτερα αποτελέσματα κάποια συγκεκριμένη φυλή του ωφέλιμου η οποία προφανώς είναι καλύτερα προσαρμοσμένη στον εν λόγω εντομολογικό εχθρό.

ΕΝΤΟΜΟΠΑΘΟΓΟΝΟΙ ΜΙΚΡΟΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ

Επί του παρόντος τα βιολογικά φυτοπροστατευτικά  προϊόντα αριθμούν  μόνο το 0.5% της παγκόσμιας αγοράς των φυτοπροστατευτικών προϊόντων με τα σκευάσματα του Bacillus thuringiensis να κυριαρχούν.

Εντομοπαθογόνα Βακτήρια

Ένας μεγάλος αριθμός εντομοπαθογόνων βακτηριών έχει μελετηθεί με σκοπό την αξιοποίηση τους για το έλεγχο των επιβλαβών εντόμων. Μολύνουν και σκοτώνουν το έντομο κατόπιν κατάποσης. Δρουν στα εντερικά τοιχώματα και προκαλούν τον θάνατο του εντόμου σε 3 με 5 περίπου ημέρες. Διαθέσιμα σκευάσματα στο εμπόριο υπάρχουν αρκετά, ανήκουν σε διάφορες φυλές του Bacillus thuringiensis και δρουν εναντίων Λεπιδοπτέρων, Κολεοπτέρων και Διπτέρων. Αυτά τα σκευάσματα έχουν πολύ καλύτερη δράση με προσθήκη 0.3-0.5% ζάχαρης.

Εντομοπαθογόνοι Μύκητες

Συνιστούν ένα ιδιαίτερα σημαντικό κεφαλαίο στην ερευνά για την βιολογική καταπολέμηση αλλά και στους μηχανισμούς ισορροπιών της φύσης. Έχουν απομονωθεί, μελετηθεί και αξιολογηθεί πάνω από 700 είδη εντομοπαθογόνων μυκήτων για τον έλεγχο επιβλαβών εντόμων. Γύρω στους 10 έχουν αναπτυχθεί σε σκευάσματα για την καταπολέμηση διάφορων εντόμων. Η ερευνά για εντομοπαθογόνους μύκητες συνεχίζεται αμείωτη.
Η μόλυνση των εντόμων γίνεται με τα σπόρια που παράγουν οι μύκητες. Τα σπόρια μεταφέρονται κυρίως με τον άνεμο αλλά και τα μολυσμένα έντομα. Όταν το σπόριο βρεθεί στην επιφάνεια του κατάλληλου εντόμου (ξενιστή) βλαστάνει, παράγει απρεσσόρια, διεισδυτικές υφές και διεισδύει εντός του εντόμου του οποίου λίγες ημέρες αργότερα προκαλεί τον θάνατο. Εκατομμύρια νέα σπόρια θα παραχθούν στην επιφάνεια του νεκρού εντόμου για να ξεκινήσει πάλι ο κύκλος.
Οι σημαντικότερο περιοριστικοί παράγοντες αναφορικά με την αποτελεσματικότητα τους είναι η απαίτηση τους για υψηλή σχετική υγρασία και μέτριες θερμοκρασίες ώστε να έχουμε ικανοποιητική βλάστηση και ανάπτυξη. Όμως ακόμα και εάν αυτές οι συνθήκες είναι ιδανικές ο απαιτούμενος έως την θανάτωση του εντόμου χρόνος δίνει την ευκαιρία στο έντομο να τραφεί και να αναπαραχθεί εν μέρει.

Εντομοπαθογόνοι Νηματώδης

Διεξάγεται εντατική ερευνά σε πολλά εργαστήρια ανά τον κόσμο με τους εντομοπαθογόνους Νηματώδης. Έχουν δώσει πολύ καλά αποτελέσματα και ήδη κυκλοφορούν κάποια σκευάσματα για την καταπολέμηση σημαντικών εχθρών των καλλιεργούμενων φυτών.
Οι ανάγκες τους για υγρασία, απαραίτητη προϋπόθεση επιβίωσης και μετακίνησης, τους καθιστούν σχεδόν άχρηστους για έντομα φυλλώματος αλλά πολύ καλούς υποψήφιους για έντομα που ζουν σε μικροκλίματα με υψηλή υγρασία όπως το έδαφος και πιθανόν οι κορμοί των δένδρων ή και ακόμα οι στοές στα φύλλα από τις διάφορες λιριόμυζες.

Εντομοπαθογόνοι ιοί

Σημαντικό κεφαλαίο στα πλαίσια των ρυθμιστικών μηχανισμών ισορροπιών της φύσης στο γεωργικό οικοσύστημα. Προσβάλουν όλες σχεδόν τις γνωστές τάξεις των εντόμων προκαλώντας πολλές φορές μεγάλες επιδημίες εξοντώνοντας με αυτό τον τρόπο τεράστιους αριθμούς εντόμων. Μεταδίδονται οριζόντια (από έντομο σε έντομο της ίδιας γενεάς) αλλά και κάθετα (από γονείς σε τέκνα). Οι δυνατότητες τους να αναχθούν σε αποτελεσματικά βιολογικά όπλα κατά των εντομολογικών εχθρών είναι μάλλον περιορισμένες καθώς προκύπτουν μια σειρά από εμπόδια.

Σε γενικές γραμμές αυτά είναι τα εξής:

1.             Για την καλλιέργεια τους απαιτείται η παρουσία ζωντανού κύτταρου ξενιστή
2.             Η αποτελεσματικότητα τους είναι συνάρτηση του χρόνου. Σε πολλές περιπτώσεις απαιτούνται μερικές ημέρες έως τον θάνατο του εντόμου-στόχου με αποτέλεσμα τόσο η αναπαραγωγή όσο και η μεταφορά ιώσεων να διατηρούνται σε υψηλά επίπεδα.
3.             Υψηλό κόστος παραγωγής
4.             Μικρή υπολειμματική δράση
5.             Υψηλή εξειδίκευση
6.             Ευαισθησία στην υπεριώδη (UV) ακτινοβολία.


ΜΙΚΡΟΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΛΕΓΧΟ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ

Δεκάδες ωφέλιμοι μικροοργανισμοί - οι οποίοι ονομάζονται και ανταγωνιστές - έχουν δοκιμασθεί για τον έλεγχο ασθενειών του ριζικού συστήματος κυρίως αλλά και των ασθενειών που προσβάλουν το υπέργειο τμήμα και τους καρπούς. Ampelomyces quisqualis, Candida oleophila, Trichoderma spp, Pseudomonas syringae, Pseudomonas fluorescens, Burkholderia cepacia, Coniothyrium minitans, Myrothecium verrucaria, Bacillus subtilis, Agrobacterium radiobacter, Pseudomonas cepacia, Streptomyces griseoviridis,  Gliocladium virens, Pythium oligandrum, Talaromyces flavus, μη παθογόνες φυλές Rhizoctonia, μη παθογόνες φυλές Fusarium, μη παθογόνες φυλές Pseudomonas solanacearum, Phlebia gigantea και Plant Growth Promoting Rhizobacteria είναι μερικοί από τους περισσότερο δοκιμασμένους μικροοργανισμούς. Ο τελικός έλεγχος που δίνουν σε κάποιες περιπτώσεις αγγίζει το 80% αλλά συνήθως συνοδεύονται από κάποια μειονεκτήματα.  Τα πιο σημαντικά από αυτά είναι τα εξής:

1.             Δεν επιτυγχάνονται μόνιμα αποτελέσματα.
2.             Η αύξηση του πληθυσμού των στο έδαφος δεν είναι μόνιμη και εξαρτάται από μια σωρεία παραγόντων μεταξύ των οποίων καταλυτικό ρόλο διαδραματίζει η οργανική ουσία.
3.             Δεν ελέγχουν όλα τα παθογόνα.
4.             Κακή διαχείριση της υγρασίας στο έδαφος μπορεί να οδηγήσει σε άσχημες καταστάσεις εξουδετερώνοντας τον ανταγωνιστή.

Οι μηχανισμοί μέσα από τους οποίους οι ανταγωνιστές επιτυγχάνουν τον έλεγχο ενάντια σε παθογόνα, μπορούν να συνοψισθούν στις εξής κατηγορίες:

1.      Ανταγωνισμός για θρεπτικά και χώρο.
2.      Υπερπαρασιτισμός.
3.      Αντιβίωση.
4.      Επαγόμενη Συστηματική Ανθεκτικότητα
5.      Τοξίνες
6.      Προ-εκτοπισμός και
7.      Χρήση υδρολυτικών ενζύμων

Υπάρχουν κάποιοι παράγοντες οι οποίοι επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα των ανταγωνιστών. Αυτοί θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στην παρασκευή αλλά και εφαρμογή του σκευάσματος και είναι οι εξής:

1.             κάποιες απομονώσεις είναι πιο αποτελεσματικές στην καταστολή του παθογόνου
2.             ο φορέας στον οποίο ενσωματώνονται τα σπόρια του ανταγωνιστή επηρεάζει την βιωσιμότητα και αποτελεσματικότητα του, γι' αυτό θα πρέπει η επιλογή του να γίνεται προσεκτικά
3.             η τελική συγκέντρωση στο σκεύασμα και ποσότητα εφαρμογής
4.             το στάδιο ανάπτυξης του φυτού στο οποίο γίνεται η εφαρμογή. Έχει βρεθεί για τις ετήσιες καλλιέργειες και την πατάτα ότι η επικάλυψη του σπόρου και των κονδύλων δίνει τα καλύτερα αποτελέσματα αναφορικά με την προστασία από παθογόνα

Ωφέλιμοι μικροοργανισμοί υπάρχουν σε όλα σχεδόν τα εδάφη. Δυστυχώς όμως η μονοκαλλιέργεια, η ανεξέλεγκτη χρήση χημικών και η εφαρμογή άστοχων καλλιεργητικών χειρισμών οδηγεί συνήθως σε μείωση του πληθυσμού των ή ακόμα και σε εξαφάνιση. Είναι επιτακτική ανάγκη η μέριμνα για σωστή διαχείριση του εδάφους αλλά και του περιβάλλοντος σε χώρους όπως τα θερμοκήπια. Από τους σημαντικότερους παράγοντες που ευνοούν την ύπαρξη και αύξηση των ανταγωνιστών  στο έδαφος ο πιο σημαντικός είναι η οργανική ουσία και ιδιαίτερα η χλωρή λίπανση (ιδιαίτερα με σόργο) ενώ πολύ καλά αποτελέσματα δίνει και η προσθήκη composts.

Η περισσότερο ενδεδειγμένη πρακτική αντιμετώπισης των φυτοπαθογόνων μικροοργανισμών του ριζικού συστήματος, όπως Fusarium, Verticillium, Pythium κλπ, είναι η ενσωμάτωση στο ριζικό σύστημα των καλλιεργούμενων φυτών ωφέλιμων μικροοργανισμών όπως Trichoderma, Gliocladium, Bacillus κλπ.


ΤΕΧΝΗΤΑ ΝΕΥΡΟΠΕΠΤΙΔΙΑ

Τα νευροπεπτίδια στα έντομα παράγονται στα νευρογαγγλιακά κύτταρα και μεταφέρονται μέσω των νευρώνων στις θέσεις στόχους. Είναι χημικοί μεταφορείς μηνυμάτων που υποστηρίζουν μια σειρά από σημαντικές λειτουργίες μέσα στο έντομο στηρίζοντας την ίδια του την ύπαρξη. Πέψη, έκδυση και σύζευξη είναι μερικές από τις λειτουργίες που ελέγχονται από τα νευροπεπτίδια.
Η ανθεκτικότητα σε διάφορα εντομοκτόνα και η ανάγκη για φιλικά προς το περιβάλλον φυτοπροστατευτικά προϊόντα οδήγησαν τους ερευνητές στην προσπάθεια για σύνθεση τεχνητών νευροπεπτιδίων τα οποία θα μπορούν να ψεκάζονται στις καλλιέργειες.


ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΕΙΣ ΜΕΤΑΒΟΛΙΤΕΣ

Κάθε ουσία που παράγουν οι μικροοργανισμοί και δεν είναι άμεσα απαραίτητη για την ανάπτυξη τους θεωρείται σαν δευτερογενής μεταβολίτης. Σαν τέτοιοι έχουν αναγνωρισθεί παρά πολλοί με πολλές εφαρμογές σε πολλά επιστημονικά πεδία. Ένας μεγάλος αριθμός από αυτούς έχει αναγνωρισθεί να έχει εντομοκτόνο δράση. Ως εκ τούτου κάλλιστα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την ανάπτυξη εντομοκτόνων φιλικών προς το περιβάλλον.
Τα συμβιωτικά βακτήρια Photorhabdus των εντομοπαθογόνων νηματωδών παράγουν μια ομάδα τοξινών με εντομοκτόνο δράση. Οι Τοξίνες αυτές είναι σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνες για το θάνατο του εντόμου μετά από μόλυνση με τον νηματώδη. Οι τοξίνες αυτές μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν εντομοκτόνα οι ίδιες με απ' ευθείας ψεκασμό στο ή στα έντομα στόχους.
Ο μικροοργανισμός Saccharopolyspora spinosa βρέθηκε να παράγει μια οικογένεια από νέες μακρολίδες (macrolides), Μοριά που περιέχουν μια μακροκυκλική λακτόνη, οι οποίες ονομάζονται spinosyns και οι οποίες εμφανίζουν καλή δράση ενάντια σε Λεπιδόπτερα, Δίπτερα, Κολεόπτερα και Θυσανόπτερα.
Η Omphalotin, ένα κυκλικό δωδεκαπεπτίδιο που απομονώθηκε από τον βασιδιομύκητα Omphalotus oleariua βρέθηκε να έχει καλή και εκλεκτική δράση ενάντια στον φυτοπαρασιτικό νηματώδη Meloidogyne incognita. To δωδεκαπεπτίδιο δεν φαίνεται να έχει φυτοτοξική, αντιβακτηριακή ή αντιμυκητιακή δράση (Buchel et al 1998).


ΦΥΤΙΚΑ ΕΚΧΥΛΙΣΜΑΤΑ

Πάρα πολλά φυτικά εκχυλίσματα έχουν δοκιμασθεί και βρεθεί να έχουν από μέτρια έως πολύ καλή δράση ενάντια σε έντομα, μικροοργανισμούς, ακάρεα, ζιζάνια και νηματώδης. Η ανάγκη για εξεύρεση λύσεων φιλικών προς το περιβάλλον για την αντιμετώπιση των εχθρών των καλλιεργούμενων φυτών έχει στρέψει την έρευνα προς αυτή την κατεύθυνση για πάνω από ένα αιώνα.
Η δράση που εμφανίζουν τα φυτικά εκχυλίσματα ποικίλει με τις κατηγορίες των ουσιών που κάθε φορά συνθέτουν το φυτοπροστατευτικό παρασκεύασμα. συνήθως η δράση που εγείρουν θα είναι απωθητική, αντιδιατροφική, διαταραχή στην έκδυση, μειωμένη γονιμότητα έως και νευροτοξική δράση.

Μια ευρέως γνωστή κατηγορία  είναι τα Neem εντομοκτόνα. Η κυρίως δραστική ουσία είναι η Azadirachtin  η οποία παράγεται από τους σπόρους του δένδρου Azadirachta indica το οποίο είναι γνωστό σαν Neem δένδρο. Η δράση των Neem εντομοκτόνων είναι απωθητική, αντιδιατροφική, και με διαταραχή στην έκδυση.
Εκχυλίσματα των pepper/mustard, cassia and clove όταν προστέθηκαν σαν υδατικό γαλάκτωμα 10% μείωσε τον πληθυσμό του Fusarium oxysporum f.sp. chrysanthemi έως και κατά 99.9% (Bowers and Locke 2000).


ΘΕΡΙΝΟΙ ΠΟΛΤΟΙ, ΧΕΙΜΕΡΙΝΟΙ ΠΟΛΤΟΙ,  ΟΡΥΚΤΕΛΑΙΑ, ΦΥΤΙΚΑ ΛΑΔΙΑ

Είναι σαφώς φιλικότερα προς το περιβάλλον και σέβονται τον καταναλωτή. Δίνουν ικανοποιητικά αποτελέσματα σε αρκετά και σημαντικά έντομα όπως αφίδες, ακάρεα και κοκκοειδή. Δρουν όμως αδιακρίτως σκοτώνοντας και τα ωφέλιμα.
Η δράση τους στηρίζεται στην δημιουργία λεπτού φιλμ το οποίο προκαλεί ασφυξία στα έντομα.


ΑΙΘΕΡΙΑ ΕΛΑΙΑ

Τερπένια, φαινόλες και σεσκιτερπένια χαμηλού μοριακού βάρους παραγόμενα σε ειδικούς φυτικούς αδένες έχουν παίξει έναν κυρίαρχο ρόλο και θα συνεχίσουν να κατέχουν ηγετική θέση στην βιομηχανία καλλυντικών και την βιομηχανία τροφίμων.

Σαν  Φυτοπροστατευτικοί Παράγοντες

Πιθανόν να είναι σε θέση να διαδραματίσουν ένα πολύ σημαντικό ρόλο στην φυτοπροστασία. Ήδη είναι γνωστά για την εντομοαπωθητική τους δράση ενάντια σε κουνούπια και μύγες. Είναι δραστικά ενάντια σε κατσαρίδες, ψύλλους, ακάρεα και ψωριάσεις των πτηνών, ψείρες, τετράνυχους, αφιδες, διάφορα Λεπιδόπτερα, ακάρεα των μελισσών, φυτοπαθογόνους νηματώδεις και φυτοπαθογόνους μύκητες. Συνήθως αιτούνται υψηλές συγκεντρώσεις ώστε να υπάρχει τοξική δράση σε ποντίκια ή θηλαστικά, όμως είναι απόλυτα λογικό ότι με τέτοιο φάσμα δράσης είναι πολύ πιθανό να είναι τοξικά για ωφέλιμα έντομα και οργανισμούς, ενώ σε υψηλές συγκεντρώσεις είναι φυτοτοξικά όπως άλλωστε φυτικά και ορυκτά λάδια

Τρόπος δράσης

Τα συμπτώματα που γίνονται ορατά στα έντομα υποδεικνύουν νευροτοξική δράση όμοια με οργανοφωσφορικά και καρβαμιδικά εντομοκτόνα. Μερικά αιθέρια έλαια έδειξαν να διαθέτουν ανταγωνιστική ενάντια στην ακετυλοχολινεστεράση δράση ενώ κάποια αλλά έδειξαν να είναι ανταγωνιστές των υποδοχέων οκτοπαμίνης. Απωθητικότητα, αντιδιατροφικότητα και επιβράδυνση της αύξησης είναι κάποιες ακόμα δράσεις που εμφανίζουν


ΚΙΤΡΙΝΕΣ ΚΑΙ ΜΠΛΕ ΠΑΓΙΔΕΣ ΤΥΠΟΥ ΚΟΛΛΑΣ

Μας εξυπηρετούν στον εντοπισμό της παρουσίας ενός βλαβερού εντόμου καθώς τα έντομα εμφανίζουν σαφείς τάσεις προτίμησης σε κάποιο χρώμα. Ο αλευρώδης, οι αφιδες και το φιδάκι προτιμούν το κίτρινο ενώ ο θρίπας το μπλε. Μπορούμε απλά να διαπιστώσουμε την παρουσία τους με λίγες παγίδες ή να προχωρήσουμε στην μαζική τους παγίδευση τοποθετώντας υψηλούς αριθμούς στο σπορείο και το θερμοκήπιο. Δεν ενδείκνυται για τις υπαίθριες καλλιέργειες.


ΦΕΡΟΜΟΝΕΣ - ΦΕΡΟΜΟΝΙΚΕΣ ΠΑΓΙΔΕΣ

Μπορούν να χρησιμοποιηθούν στο θερμοκήπιο και το αγρό. Η παρουσία τους είναι πολύτιμη και καταλυτική. Μας βοηθούν στο να εντοπίσουμε την παρουσία ενός βλαβερού εντόμου, να παρακολουθήσουμε τον πληθυσμό, να ψεκάσουμε στην κατάλληλη στιγμή, ή  να το καταπολεμήσουμε με μαζική παγίδευση ή με παρεμπόδιση της σύζευξης ανάμεσα στα δυο φύλλα.

Παρεμπόδιση Σύζευξης

Με την ανάρτηση υψηλού αριθμού διανεμητών φερομόνης (dispenser) σε ένα στρέμμα μπορούμε να προκαλέσουμε τον αποπροσανατολισμό των αρσενικών με  αποτέλεσμα η σύζευξη να ματαιωθεί και ο πληθυσμός του εντόμου να βαίνει μειούμενος. Τα αρσενικά προσπαθούν να βρουν τα θηλυκά και να συζευχθούν, όμως όταν τα σημεία εκπομπής της φερομόνης είναι πολλά τότε είναι πιθανό το αρσενικό να εντοπίσει το όργανο διάχυσης και όχι το θηλυκό.

Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα της μεθόδου και οι σημαντικότεροι είναι οι εξής:

1.      η συγκέντρωση της φερομονης
2.      η ταχύτητα του ανέμου
3.      το ανάγλυφο της περιοχής
4.      ο πληθυσμός του εντόμου


ΠΑΓΙΔΕΣ ΜΕ ΠΡΟΣΕΛΚΥΣΤΙΚΟ ΤΡΟΦΗΣ

Τέτοιες είναι οι παγίδες για τον δάκο και την μύγα της μεσογείου. Τοποθετώντας στο εσωτερικό θεϊκή αμμωνία με νερό εξυπηρετούμε την εκπομπή αμμωνίας (δηλαδή αζώτου) η οποία προσελκύει έντονα τα Δίπτερα. Μπορούμε να  παρακολουθήσουμε τον πληθυσμό ώστε να είμαστε σε θέση να ψεκάσουμε στην κατάλληλη στιγμή ελαχιστοποιώντας τα χημικά ή και να προβούμε σε μαζική παγίδευση καταργώντας τα τελείως.
          

KΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΑ ΜΕΤΡΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ

Αποστραγγιστικό δίκτυο

Ανεξάρτητα από το αν η καλλιέργεια μας είναι σε θερμοκήπιο ή σε ανοικτό αγρό και ανεξάρτητα από την συνολική έκταση και εμβαδόν, η ύπαρξη αποστραγγιστικού δικτύου είναι κεφαλαιώδους σημασίας καθώς συμβάλλει στην απομάκρυνση της πλεονάζουσας υγρασίας αποτρέποντας έτσι την ανάπτυξη σήψης των ριζών από φυτοπαθογόνους μικροοργανισμούς.

Ανθεκτικές Ποικιλίες - Ανθεκτικά Υποκείμενα

Είναι δυο πολύ σημαντικά όπλα στα πλαίσια της Ολοκληρωμένης Καταπολέμησης. Εφόσον υπάρχουν είναι ο καλύτερος τρόπος να αντιμετωπίσουμε ένα έντομο ή μια ασθένεια. Έτσι ένα υβρίδιο ή ποικιλία ανθεκτική στο περονόσπορο θα μας απάλλασσε από ένα μεγάλο μπελά και πολλούς ψεκασμούς. Από την άλλη ο εμβολιασμός σε ανθεκτικά υποκείμενα στα κολοκυνθοειδή μας γλίτωσε από την μάστιγα του Φουζαρίου. Με την Γενετική Μηχανική και τα Γενετικώς Τροποποιημένα Φυτά αυξάνεται η δυνατότητα για φυτά που από μόνα τους θα προστατεύονται από εχθρούς και ασθένειες ελαχιστοποιώντας ή και καταργώντας τελείως τα χημικά. Όμως πριν την εισαγωγή και χρήση τέτοιων φυτών θα πρέπει να έχουν προηγηθεί κατάλληλες και εξονυχιστικές μελέτες που θα διασφαλίζουν τον σεβασμό στο περιβάλλον και την ασφάλεια στον καταναλωτή.

Ηλιοθέρμανση - Ηλιοαπολύμανση

Συνιστά την καλύτερη εναλλακτική λύση για τα εδάφη στην χώρα μας χάρη στην ηλιοφάνεια και ειδικότερα στην ένταση του φωτός κατά τους θερινούς μήνες. Η απολύμανση που συντελείται στηρίζεται στην ανύψωση της θερμοκρασίας του εδάφους που έχει σαν αποτέλεσμα ένα μεγάλο μέρος των παθογόνων να καταστρέφεται ενώ οι ωφέλιμοι μικροοργανισμοί που στο σύνολο τους είναι θερμοανθεκτκοί να επιζούν. Εδάφη στα οποία εφαρμόζεται για μερικά χρόνια η ηλιοθερμανση συνεπικουρούμενα από οργανική ουσία τείνουν να γίνουν ανθεκτικά σε παθογόνους μικροοργανισμούς.

Οργανική Ουσία

Αποτελεί ίσως τον σημαντικότερο παράγοντα της υγείας του εδάφους. Έχει μια πλειάδα θετικών επιδράσεων προς το έδαφος μεταξύ των οποίων οι σημαντικότερες είναι η επίδραση στη δομή του εδάφους και η επίδραση στους ωφέλιμους μικροοργανισμούς.
Σημαντική προσθήκη οργανικής ουσίας αλλά και έντονα ευεργετικές επιδράσεις στους ωφέλιμους μικροοργανισμούς επιτυγχάνεται με χλωρή λίπανση (σόργο, βίκο, λούπινο), compost προερχόμενα από γαιοσκώληκες, compost φλοιών, και γενικά compost.
Η ελάχιστη τιμή της οργανικής ουσίας για ένα έδαφος θα πρέπει να είναι 3-4% μετά από μια ανάλυση.

Χλωρή Λίπανση

Φαίνεται πως συνιστά μια από τις περισσότερες υποσχόμενες μεθόδους για την διαχείριση των παθογόνων εδάφους. Στο έδαφος υπάρχει αφθονία μικροοργανισμών σημαντική μερίδα των οποίων είναι ωφέλιμοι με την ένια ότι ανταγωνίζονται παθογόνους μικροοργανισμούς και νηματώδεις. Στην πλειοψηφία τους είναι σαπρόφυτα τα οποία χρειάζονται οργανική ουσία για να συνεχίσουν να υπάρχουν. Η χλωρή λίπανση έχει βρεθεί να διαδραματίζει ένα σημαντικό ρόλο στην ύπαρξη και ανάπτυξη των ανταγωνιστών περισσότερο πιθανόν σε σχέση με τις άλλες μεθόδους εμπλουτισμού σε οργανική ουσία.

Οι Davis et al (1996), μελέτησαν την επίδραση χλωρής λίπανσης με σόργο, αρακά, ελαιοκράμβης, σίκαλης, βρώμης και αραβοσίτου αλλά και αγρανάπαυσης στην αδρομύκωση από Verticillium dahliae στην πατάτα. Τα καλύτερα αποτελέσματα έδωσαν σόργο και αραβόσιτος. Η ενσωμάτωση στο έδαφος φυτών Sorghum sudanence έχει αποδειχθεί ότι μειώνει την προσβολή και τις ζημίες από τον Meloidogyne hapla σε ευαίσθητα λαχανικά γεγονός που οφείλεται αφενός στην αύξηση της μικροβιακής δραστηριότητας αφετέρου σε τοξικές ουσίες ή παράγωγα αυτών.

Glucosinolates

Συνιστούν μια ομάδα ενώσεων του θειου απαντώμενη στα φυτά της οικογένειας Brassicaceae που μαζί με τα αποικοδομούμενα προϊόντα έχει καταδειχθεί να ελέγχουν διάφορους εδαφογενείς μικροοργανισμούς και νηματώδεις. Τουλάχιστον 100 έχουν αναγνωρισθεί και περιγράφει οι οποίες αφού υδρολυθούν εκτός από γλυκόζη και ιόντα θειου ελεύθερον μεταξύ των άλλων και ένα αριθμό βιολογικά δραστικών ουσιών όπως isothiocyanates, thiocyanates and nitriles (Rosa and Rodrigues 1999).

Φυτά Παγίδες

Είναι μια μάλλον παρεξηγημένη και παραμελημένοι τεχνική η οποία θα άξιζε να τύχει μεγαλύτερης προσοχής σε επίπεδο ερευνάς αλλά και εφαρμογής. Σύμφωνα με αυτήν, παράλληλα με την κύρια καλλιέργεια θα φυτεύουμε μέσα και/ή περιφερειακά σε διάφορα σημεία κάποιο ή κάποια φυτικά είδη τα οποία προτιμούνται περισσότερο από κάποιους εχθρούς των καλλιεργούμενων φυτών. Αυτό θα έχει σαν αποτέλεσμα κάποιοι εχθροί να προτιμήσουν τα δευτερεύοντα φυτά (φυτά παγίδες) αφήνοντας "ήσυχη" την κύρια καλλιέργεια.
Φυτά παγίδες μπορούν να τοποθετηθούν μέσα και περιφερειακά αλλά και πριν ή μετά την κύρια καλλιέργεια. Προσελκύουν ένα αναλογικά υψηλό αριθμό έχθρων και στην πιο ενδεδειγμένη στιγμή καταστρέφονται.
Στην διεθνή βιβλιογραφία υπάρχουν πολλές αναφορές σχετικά με τα φυτά παγίδες. Ο Mitcell et al (1997), αναφέρουν ότι ένα είδος λάχανου (Brassica oleracea var. acephala) ανάμεσα σε δυο αγρούς του γνωστού καλλιεργούμενου λάχανου είχε σαν αποτέλεσμα να περιορισθεί σημαντικά η προσβολή από το Λεπιδόπτερο Plutella xylostella. Η χρήση φυτών παγίδων μπορεί να μας βοηθήσει αποτελεσματικά στην μείωση των νηματωδών στο θερμοκήπιο (Βλαχόπουλος,  προσ. επικ).

Διαχείριση της Υγρασίας

Ουσιαστικά αυτό έχει εφαρμογή μόνο στα θερμοκήπια. Η υγρασία και ειδικότερα η σχετική υγρασία της ατμόσφαιρας είναι καθοριστικός παράγοντας στην εγκατάσταση και εξέλιξη μιας ασθένειας. Οι περισσότεροι μύκητες έχουν ανάγκη από υψηλή σχετική υγρασία ή σταγόνα ύδατος για να βλαστήσουν και μολύνουν τον ξενιστή τους. Αυτά τα φαινόμενα παρατηρούνται όταν η υγρασία της ατμόσφαιρας φθάσει και ξεπεράσει το 90 με 95 %.  Είναι απαραίτητο να λαμβάνονται μέτρα ώστε η σχετική υγρασία να συγκρατείται στο 70 %.
Ο χρόνος διεξαγωγής των ποτισμάτων είναι πολύ σημαντικός και θα πρέπει να γίνεται μόνο πρωινές ώρες. Η υγρασία του εδάφους είναι και αυτή ένας καθοριστικός παράγοντας στην εξέλιξη μιας προσβολής, γι' αυτό είναι επιβεβλημένα προσεκτικά ποτίσματα και αποστραγγιστικό δίκτυο.

Ισορροπημένη Λίπανση

Έχει βρεθεί ότι η εξέλιξη μιας προσβολής (ασθένειας) είναι μεταξύ των άλλων και συνάρτηση της θρεπτικής κατάστασης των φυτών. Έτσι η λήψη μέτρων που θα εξασφαλίσει την ορθολογική και ισορροπημένη λίπανση των φυτών είναι επιβεβλημένη. Ένα τέτοιο πρώτο μέτρο είναι η ανάλυση του εδάφους και η ακριβής γνώση των αναγκών σε θρεπτικά των φυτών.

Βαθύ Όργωμα

Σαν βαθύ χαρακτηρίζεται ένα όργωμα που πραγματοποιείται σε βάθος μεγαλύτερο των 25 εκατοστών. Τέτοια οργώματα γενικώς απαγορεύονται και επιτρέπονται μόνο σε ειδικές περιπτώσεις όταν υπάρχει κάποιο συγκεκριμένο πρόβλημα όπως:

1.      Αδιαπέραστος υπεδάφιος ορίζοντας ο οποίος δημιουργήθηκε από την συνεχή χρήση υπέρβαρων μηχανημάτων.
2.      Πολυετή ζιζάνια όπως ο βέλιουρας και η αγριάδα.
3.      Νηματώδεις

Εφόσον το πρόβλημα από την ύπαρξη πολυετών αγρωστωδών ζιζανίων και νηματωδών είναι έντονο, τότε με βαθύ όργωμα στις ξηροθερμικές συνθήκες του καλοκαιριού θα έρθουν στην επιφάνεια του εδάφους ριζώματα και Νηματώδης και ένα μεγάλο μέρος από αυτά θα καταστραφεί. Όμως παράλληλα θα υποστεί ζημία και η δομή και η οργανική ουσία του εδάφους.

Συνθήκες υγιεινής

Η πρακτική αξία και εφαρμογή των συνθηκών υγιεινής είναι σαφώς μεγαλύτερη στα σπορεία και θερμοκήπια και μικρότερη στις υπαίθριες καλλιέργειες χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι κάποιες από αυτές τις συνθήκες υστερούν σε σημαντικότητα για τις ανοικτές καλλιέργειες.

        Α.    Σπορείο

1.             πάντοτε εκτός θερμοκηπίου
2.             εντομοστεγή δίκτυα
3.             ανάρτηση κίτρινων και μπλε παγίδων
4.             φυτά σε πάγκους
5.             καταπολέμηση των ζιζανίων εντός και εκτός
6.             εξονυχιστικός έλεγχος των φυτών
7.             άμεση απομάκρυνση των ύποπτων φυτών
8.             θέρμανση - αερισμός

        Β.     Θερμοκήπιο

1.             συλλογή απομάκρυνση και καταστροφή των υπολειμμάτων
2.             εντομοστεγή δίκτυα
3.             καταστροφή εντός και εκτός των ζιζανίων
4.             εξονυχιστικός έλεγχος των φυτών
5.             άμεση απομάκρυνση των ύποπτων φυτών
6.             τοποθέτηση στην είσοδο ταψιού με φορμαλδεΰδη για απολύμανση

        Γ.     Πολλαπλασιαστικό Υλικό

Το έτοιμο πολλαπλασιαστικό υλικό που προμηθεύονται πολύ παραγωγοί μας θα πρέπει να είναι απαλλαγμένο από παθογόνα και έντομα. Επίσης οι σπόροι που αγοράζουν ώστε να ετοιμάσουν μόνοι τους τα νέα φυτά, θα πρέπει να είναι απαλλαγμένοι από παθογόνα και ειδικότερα από βακτήρια και ιούς καθώς πολλά βακτήρια και ιοί μεταφέρονται και μεταδίδονται με τον σπόρο.


ΕΚΛΕΚΤΙΚΑ ΦΥΤΟΦΑΡΜΑΚΑ

Δεν είναι όλα τα χημικά φυτοπροστατευτικά προϊόντα το ίδιο επικίνδυνα και βλαβερά. Ταξινομούνται ανάλογα με την ομάδα και την κατηγορία στην οποία ανήκουν, τον τρόπο δράσης, την υπολειμματικότητα, το αν είναι ή όχι διασυστηματικό και με το αν σέβεται ή όχι τα ωφέλιμα έντομα και τους ωφέλιμους μικροοργανισμούς.

Τα λιγότερο επικίνδυνα φυτοφάρμακα είναι τα φυτοφάρμακα μικρής υπολειμματικής  διάρκειας και  δράσης που σκοτώνουν μόνο το παθογόνο - στόχο, σέβονται τα ωφέλιμα έντομα και μικροοργανισμούς και φυσικά δεν είναι διασυστηματικά. Αυτά είναι συνήθως τα εκλεκτικά φυτοφάρμακα. Παράλληλα ο χαλκός και το θειάφι είναι δυο σημαντικά όπλα μαζί με τα εκλεκτικά.


ΣΑΝ  ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η εμπειρία έχει δείξει ότι οι θεραπευτικές επεμβάσεις μέσα σε οποιοδήποτε σύστημα είναι αποτελεσματικές μόνο βραχυπρόθεσμα γιατί αυτές οι εξωτερικότητες γρήγορα εξουδετερώνονται από αναχαιτίσεις που υπάρχουν μέσα στο ίδιο το σύστημα. Μακροπρόθεσμες λύσεις μπορούν να επιτευχθούν μόνο με επαναπροσδιορισμό της δομής και της διαχείρισης αυτών των συστημάτων κατά τέτοιο τρόπο ώστε να μεγιστοποιηθούν οι ενσωματωμένες (ενυπάρχουσες) δυνάμεις οι οποίες δρουν προληπτικά. Σε αυτή την περίπτωση οι θεραπευτικές τακτικές θα υπάρχουν ως εφεδρικές προς τους φυσικούς ρυθμιστές (Lewis et al 1997).
Αποστραγγιστικό δίκτυο, υψηλή οργανική ουσία στο έδαφος, ορθολογική λίπανση, ενσωμάτωση ωφέλιμων μικροοργανισμών στο ριζικό σύστημα, ηλιοθέρμανση, κίτρινες και μπλε παγίδες, ωφέλιμα έντομα, βάκιλλος και εκλεκτικά χημικά είναι τα ορθά βήματα στην σωστή κατεύθυνση.


Φάνης Α. Τσαπικούνης
Συγγραφέας
Πτυχιούχος Τμήματος Γεωπονίας ΑΠΘ
Διδάκτωρ Τμήματος Βιολογίας ΠΠ
tsapif@otenet.gr