Χόρτα

 Δεν θα πεινάσωμε ποτέ κουφάλες ευρωπαίοι! 
Αγάλι αγάλι θα σβηστούν,και οι οι φόροι και τα χρέη.... 

Μενέλαος

---

Η κρητική χλωρίδα παρείχε πάντα στο κρητικό νοικοκυριό τη δυνατότητα μιας οικονομικής και εύκολης τροφής. Αργότερα τα χόρτα και τα λαχανικά αποτελούσαν την κυριότερη τροφή των φτωχών και των καλλιεργητών της γης. Τις περισσότερες φορές καταναλώνονταν ωμά, όπως τα έβρισκαν στα χωράφια, και άλλα βραστά ή μαγειρευμένα με διάφορους τρόπους. Δεν γνωρίζουμε πώς ακριβώς μαγείρευαν τα χόρτα οι αρχαίοι Κρήτες. Το διαιτολόγιο των Κρητικών ήταν πάντα πλούσιο σε χόρτα και λαχανικά. Οι γευστικές συνήθειες κάθε περιοχής καθόριζαν όχι μόνον τους συνδυασμούς των χορταρικών που προέρχονταν από την κρητική φύση αλλά και τους τρόπους μαγειρέματος. Η «μόλοχος» των βυζαντινών τρώγεται βραστή ή και τηγανητή (μετά το βράσιμο) ως «σφουγγάτο» (Ομελέτα) με αυγά. Στο Μυλοπόταμο Ρεθύμνου τρώγονται οι τρυφεροί βλαστοί της τσουκνίδας ως «σφουγγάτο» αλλά και «γιαχνί» και είναι νοστιμότατοι. Άλλα λαχανικά που αναφέρονται σε βυζαντινά κείμενα και που παραμένουν βρώσιμα στη σημερινή Κρήτη είναι τα λάπαθα, τα βλίτα, οι γαλατσίδες και άλλα πολλά.

Πολλά από τα κρητικά φυτά χρησιμοποιήθηκαν για πολλούς αιώνες στη λαϊκή θεραπευτική, όπως ακριβώς είχαν χρησιμοποιηθεί και από τους σπουδαίους γιατρούς της αρχαιότητας. Από τα καλλιεργήσιμα λαχανικά είναι γνωστό ότι υπήρχαν τα περισσότερα από κείνα που καλλιεργούνται ακόμη στους Κρητικούς κήπους. Τα χόρτα και τα λαχανικά που καταναλώνονταν ωμά από τους παλαιότερους Κρητικούς είναι εξαιρετικής ποιότητας και σήμερα θεωρούνται άριστη τροφή. Συνήθως με τα χόρτα αυτά παρασκεύαζαν σαλάτες οι οποίες συνόδευαν το καθημερινό φαγητό.

Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της άγριας βρώσιμης χλωρίδας της Κρήτης

• Την συναντούμε από την παραθαλάσσια έως και ορεινή ζώνη.
• Καταλαμβάνει ένα μεγάλο μέρος της χλωρίδας της Κρήτης σε καλλιεργήσιμη γη, αλλά και σε πετρώδη εδάφη, σε βραχώδεις ακτές και σε χέρσα χωράφια.
• Ένα μεγάλο μέρος της, μας δίνει εντυπωσιακά λουλούδια.

Τα πιο γνωστά χόρτα της Κρήτης είναι:

• Το σταμναγκάθι (Cichοrium Spinosun)
• Το ραδίκιο (Cichorium intibus)
• Η γλιστρίδα (Portulaca Oleracia)
• Οι παπούλες ή ψαρές ή καμπυλιές. (Lathyrus ochrus)
• Αγκινάρα (αγρια)
• Κρεμμυδια Κασσάνων
• Βολβοί (ασκορδουλακκοι)
• Ασκόλυμπρος
• Μάραθο (Foeniculum vulgare, Fennel)
• Αγριόπρασο ή σχινόπρασο (Allium Schoenoprasum, chives)
• Σκούλος: Τραγοπώγων (Tragopogon porrifolius L., Salisify ή Oyster plant)
• Ζοχός: Σογχός (Sonchus oleraceus L., annual sow thistle)
• Καυκαλήθρα: Τορδύλιο το άπουλο (Tordylium apulum L., hartwort)
• Σταφυλίνακας: Δαύκος (Daucus carota, queen anne’s lace)
• Πεντάνευρο: Αρνόγλωσσον-Πλαντάγον (Plantago, Plantain)
• Αχάτζικας: Σκάνδιξ, το χτένι της Αφροδίτης (Scandix pectenveneris L., venus comb ή shepherd’s needle)
• Λαγουδοπαξίμαδο: Γλήχωμα (Glechoma hederacea, ground ivy)
• Γοργογιάννης: Βερβένα η φαρμακευτική ή ιεροβοτάνη (Verbena oficinalis, verbena ή vervain)
• Στρουφούλι: Σιληνή (Silene vulgaris, bladder campion)
• Μαρουλίδα, Κοφτό, Αγριοραδίκι κ.λπ.(Taraxacum sp.)
• Γαλατσίδα (Reichardia picroides L.)
• Κάππαρη (Capparis spinosa L.)
• Κρίταμος (Crithmum maritimum)
• Κουτσουνάδα, Παπαρούνα (Papaver rhoeas L.)

Το σταμναγκάθι (Cichοrium Spinosun)

  Το χόρτο με τους περισσότερους λάτρεις και κυρίως αυτό που φυτρώνει στα παράλια που είναι (λόγω αλατιού) και νοστιμότερο. Θα το βρούμε και στην ορεινή ζώνη ανάμεσα σε βράχους, με τη χαρακτηριστική αγκαθωτή ταξιανθία του. Τα τελευταία χρόνια καλλιεργείται σε διάφορες περιοχές της Κρήτης αλλά και της Ελλάδας, ενώ αναφέρονται και εξαγωγές φυτώριων προς καλλιέργεια στην Ιταλία.
Φάρμακο για τους αρχαίους, όπως μας πληροφορεί ο Διοσκουρίδης, χαίρει -δικαιολογημένα -μεγάλης εκτιμήσεως στην Κρήτη. Συλλέγεται και τρώγεται με λάδι και ξύδι. Το φυτό σταμναγκάθι είναι θάμνος αγκαθωτός, αλλά οι αγκάθες του δεν είναι τόσο αιχμηρές ώστε να καθιστούν δύσκολη την περισυλλογή των μικρών βρώσιμων πράσινων φύλλων του. Η ονομασία του οφείλεται σε μια παλιά συνήθεια των Κρητικών: Με τους θάμνους αυτούς σκέπαζαν τα στόμια των σταμνιών, για να μη μπαίνουν ζωύφια μέσα στο νερό). Όπως συμβαίνει με όλα τα χόρτα της Κρήτης, η παρασκευή της σαλάτας εξαρτάται από τις τοπικές ιδιαιτερότητες και από τη φαντασία της κάθε νοικοκυράς. Δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις που το σταμναγκάθι χρησιμοποιείται αναμεμειγμένο με άλλα

χόρτα, με λίγο κρεμμύδι (χρησιμοποιείται το χλωρό κρεμμύδι και, κυρίως, τα υπέργεια μέρη του) και άνηθο.

Το ραδίκιο (Cichorium intibus)

Περιζήτητο για τη νοστιμιά του, άφθονο σε χέρσους αλλά και καλλιεργούμενους αγρούς, παρουσιάζεται με διάφορες παραλλαγές ως προς το σχήμα, χρωματισμό και παρουσία ή όχι χνουδιού στα φύλλα. Ιδιαίτερα στην Κρήτη εκτιμάται το “γουλί” η ρίζα, η οποία πιστεύεται ότι έχει “συμπυκνωμένες” θεραπευτικές ιδιότητες. Γενικά όλα τα πικρά χόρτα θεωρούνται “φάρμακα” όταν θεραπεύουν, ή “φαρμάκια” όταν δηλητηριάζουν.

Η γλιστρίδα (Portulaca Oleracia)

Η γνωστή στην υπόλοιπη Ελλάδα «αντράκλα». Αυτοφυής αλλά και καλλιεργήσιμη στην Κρήτη, αποτελεί σπουδαίο σαλατικό της θερινής περιόδου. Συνήθως οι σαλάτες που γίνονται με ωμή γλιστρίδα είναι πολύ νόστιμες, αφού αναμειγνύεται είτε με μαρoύλι, είτε με τομάτα. και αγγούρι, είτε με μαϊντανό και κρεμμύδι, ενώ δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις που γίνεται σαλάτα με βραστό αυγό και πατάτα. Σύμφωνα με νεώτερες έρευνες ή υψηλή περιεκτικότητά της σε λιπαρές ουσίες που καταπολεμούν τη χοληστερίνη καθιστά τη γλιστρίδα άριστη και υγιεινή τροφή.

Οι παπούλες ή ψαρές ή καμπυλιές. (Lathyrus ochrus)

Καλλιεργήσιμο λαχανικό που χρησιμοποιείται κυρίως ως σαλατικό, και, σχεδόν πάντα, ωμό. Η γεύση του είναι υπόπικρη. Kατά την περίοδο Τής Mεγάλης Σαρακοστής αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα νηστίσιμα φαγητά της Κρήτης. Τρώγεται με λάδι και ξύδι, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις αλατίζεται και δεν λαδώνεται (κατά τις νηστίσιμες ημέρες που δεν επιτρέπεται η κατανάλωση ελαίου). Σε πολλές περιοχές της Κρήτης συνοδεύει, μαζί με την επίσης ωμή αγκινάρα, το τοπικό ποτό «τσικουδιά».

Αγκινάρα (αγρια)

Αγκαθωτή αγκινάρα. Τρώγεται ωμή ως σαλάτα, ως μεζές συνοδεύει την τσικουδιά. αλλά και ως μαγειρευτή.

Κρεμμυδια Κασσάνων

Μετρίου μεγέθους, μακρουλά, λευκόσαρκα. Καλλιεργούνται στην περιοχή των Κασσάνων του Δήμου Αρκαλοχωρίου. Είναι γλυκά κρεμμύδια. Χρησιμοποιούνται κατά προτίμηση στις σαλάτες.

Βολβοί (ασκορδουλακκοι)

Βολβώδες, αυτοφυώμενο λαχανικό. Τρώγονται βραστοί με λάδι και ξύδι. Με σκόρδο και άνηθο γίνονται ιδιαίτερα νόστιμοι.

Ασκόλυμπρος

Άγριο χέρσο, ποώδες, ετήσιο ή διετές φυτό. Τρώγονται τα στελέχη των φύλλων και η ρίζα, συνήθως ως βραστά, αλλά και ως φρικασέ. Είναι ιδιαίτερα νόστιμο και υγιεινό λαχανικό.

Μάραθο (Foeniculum vulgare , Fennel)

Αυτοφυής, πολυετής πόα της οικογένειας των Σκιαδανθών. Τα φύλλα και οι τρυφεροί βλαστοί του συλλέγονται από τον Ιανουάριο έως και τον Ιούνιο, εποχή που ανθίζει το φυτό. Οι καρποί του φυτού (μαραθόσποροι) είναι αρωματικοί και χρησιμοποιούνται ως αρτυματικά ή στην φαρμακευτική βιομηχανία.

Αγριόπρασο ή σχινόπρασο (Allium Schoenoprasum, chives)

Ανήκει στην οικογένεια των Λειριωδών. Φυτρώνει από το Νοέμβριο έως τον Απρίλιο σε υγρά και δροσερά μέρη. Η γεύση του είναι ηπιότερη από αυτή του καλλιεργίσιμου πράσου και γλυκύτερη από του κρεμμυδιού.Μπορεί να καταναλωθεί σε σούπες, πίτες, αλλά και σαλάτες. Στην αρχαιοελληνική γαστρονομική και φυτολογική γραμματεία έχουμε δεκάδες αναφορές στο αγριόπρασο.

Σκούλος: Τραγοπώγων (Tragopogon porrifolius L., Salisify ή Oyster plant)

Ζοχός: Σογχός (Sonchus oleraceus L., annual sow thistle) Φυτό της οικογένειας των Συνθέτων. Η καλύτερη εποχή συλλογής του είναι όταν είναι ακόμα μικρός,τότε που οι τρυφεροί βλαστοί του έχουν γαλακτώδη υφή και τα φύλλα του ευχάριστη γεύση. Ο ζοχός είναι πολύ διαδεδομένο φυτό και απαντάται πολύ εύκολα. Καυκαλήθρα: Τορδύλιο το άπουλο (Tordylium apulum L., hartwort) Είναι φυτό ποώδες μονοετές και ανήκει στην οικογένεια των Σκιαδανθών. Έχει εύθραστα οδοντωτά ή σκιστά φύλλα με έντονη μυρωδιά, για αυτό σε ορισμένες περιοχές τα αποκαλούν «μυρώνια». Σταφυλίνακας: Δαύκος (Daucuscarota, queen anne’s lace) Είδος σαρκόριζο, διετές που ανήκει στην οικογένεια των Σκιαδανθών. Από το είδος αυτό προήλθε με την πάροδο του χρόνου, το γνωστό μας καρότο. Σταφυλίνακας είναι το άγριο αρχαιοελληνικό καρότο, με την λευκή ρίζα και το μεθυστικό άρωμα. Οι τρυφεροί βλαστοί του φυτού έχουν έντονη γεύση και μυρωδιά. Πεντάνευρο: Αρνόγλωσσον-Πλαντάγον (Plantago, Plantain) Φυτό της οικογένειας των Πλανταγινιδών. Γενικά το πεντάνευρο φυτρώνει σε υγρά μέρη, έχει μεγάλα φύλλα στα οποία εξέχουν πέντε νεύρα, από όπου και πήρε το όνομά του. Τα φύλλα του έχουν ελαφριά γεύση, γλυκιά και δροσερή. Συλλέγονται από το Δεκέμβριο έως τον Ιούλιο. Στην υπόλοιπη Ελλάδα και την Ευρώπη θεωρείται κατάλληλο μόνο ως ρόφημα, ενώ στην Κρητική κουζίνα προστίθεται μέσα στην ποικιλία των άγριων βρώσιμων χόρτων. Η παράδοση αναφέρεται στο φυτό αυτό ως θεραπευτικό (θεραπεύει τα ‘πέντε νεύρα’, δηλαδή τις πέντε αισθήσεις του ανθρώπου), κυρίως για τσιμπήματα εντόμων και για πληγές που αργεί η επούλωσή τους. Αχάτζικας: Σκάνδιξ, το χτένι της Αφροδίτης (Scandix pectenveneris L., venus comb ή shepherd’s needle) Αυτοφυόμενο, ποώδες φυτό, που ανήκει στην οικογένεια των Σκιαδανθών. Οι αχατζίκοι είναι ζιζάνια που μαζεύονται κατά την περίοδο του χειμώνα και της άνοιξης, όταν ακόμα είναι νεαρής ηλικίας, τρυφερά. Διακρίνονται για τη χαρακτηριστική ευχάριστη γεύση τους. Το άγριο αυτό χόρτο ήταν γνωστό από την αρχαιότητα με το όνομα Σκάνδιξ και είχε ευρεία χρήση στη μαγειρική λόγω της καυστικής και ευχάριστης οσμής του. Λαγουδοπαξίμαδο: Γλήχωμα (Glechoma hederacea, ground ivy) Αυτοφυόμενο, ποώδες φυτό, που ανήκει στην οικογένεια των Χειλανθών. Φυτρώνει σε δροσερά και σκιερά μέρη, κατά προτίμηση στις ρίζες της χαρουπιάς και μέσα στα σκίνα. Αφθονεί κυρίως στην Ανατολική Κρήτη, όπου και χρησιμοποιούνται σε μεγάλες ποσότητες οι βλαστοί και τα φύλλα του. Λόγω της ιδιαίτερης αρωματικής γεύσης του, προστίθεται συχνά στα φαγητά αντί του μαϊντανού. Το λαγουδοπαξίμαδο ή γλήχωμα το κισσόφυλλον μοιάζει με τον κισσό, όχι μόνο στην ονομασία, αλλά και στην μορφή. Οι βλαστοί του έρπουν, αλλά τα φύλλα του είναι όρθια. Γοργογιάννης: Βερβένα η φαρμακευτική ή ιεροβοτάνη (Verbena oficinalis, verbena ή vervain) Πολυετές, ποώδες φυτό, που ανήκει στην οικογένεια των βερβενιδών. Η ονομασία του είναι σύνθετη από τις λέξεις γοργός (=γρήγορος) και υγιαίνω, λόγω της ιδιότητάς του να σταματά τις αιμορραγίες. Το έγχυμά του είναι άοσμο και κάπως πικρό και χρησιμοποιείται σαν θεραυτικό βότανο για διάφορες παθήσεις. Ενώ στην Ελλάδα και την Ευρώπη θεωρείται κατάλληλο μόνο ως ρόφημα, στην Κρητική κουζίνα προστίθεται μέσα στην ποικιλία των άγριων βρώσιμων χόρτων, σε μικρή ποσότητα, όχι για την νοστιμιά του, αλλά ως φάρμακο. Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν αφιερώσει το φυτό στις Δρυίδες, νύμφες των δασών, πιστεύοντας ότι έχει μαγικές ιδιότητες. Στρουφούλι: Σιληνή (Silene vulgaris, bladder campion) Μονοετές, ποώδες φυτό, που ανήκει στην οικογένεια των Καρυοφυλλιδών. Είναι από τα πιο λεπτά και μικροκαμωμένα ζιζάνια των καλλιεργημένων εκτάσεων. Τα φύλλα του είναι λογχοειδή και συλλέγονται όταν είναι πολύ μικρά, κυρίως από τον Ιανουάριο έως τον Απρίλιο. Είναι υπόπικρα και έχουν έντονο άρωμα και γεύση. Δεν τρώγονται ποτέ όταν ανθήσουν, γιατί θεωρούνται δηλητηριώδη. Οι βοτανολόγοι του έδωσαν το όνομα ‘σειληνή’ σε ανάμνηση των Σειληνών της Διονυσιακής μυθολογίας. Μαρουλίδα, Κοφτό, Αγριοραδίκι κ.λπ.(Taraxacum sp.) Υπάρχουν διάφορα είδη Taraxacum (minimum, allepicum, bithynicum, hellenicum, megalorhizon, και ίσως και officinale) στην Κρήτη, τα οποία συλλέγονται με διαφορετικές ονομασίες κατά περιοχή. Η ονομασία “Μαρουλίδα” χρησιμοποιείται στις τέως επαρχίες Κυδωνίας και Κισσάμου του Νομού Χανίων, ενώ στην τέως επαρχία Αποκορώνου η ίδια ονομασία αναφέρεται στο ενδημικό λαχανευόμενο φυτό Petromarula pinnata L. H ονομασία “κοφτό” δίδεται στο φυτό στις περισσότερες περιοχές του Ν. Ηρακλείου. Γαλατσίδα  (Reichardia picroides L.) Θεωρείται εκλεκτή τροφή. Ωμό τρώγεται πάντα με ξύδι λόγω της πικρής του γεύσης. Η αγαλατσίδα (Reichardia picroides ). Είναι η «γαλακτίτις» των βυζαντινών, η «γαλακτίδα» του Mεσαίωνα, η γαλατσίδα ή αγαλατσίδα της σημερινής Κρήτης. Παρετυμολογικά συνδέθηκε με το γάλα και συχνά την κατανάλωναν οι θηλάζουσες μητέρες, πιστεύοντας ότι τις υποβοηθούσε να «κατεβάσουν γάλα. Η γεύση της είναι υπόγλυκη. Κάππαρη (Capparis spinosa L.) Έρπων θάμνος με (spinosa ) ή χωρίς (inermis) αγκάθια στους βλαστούς, στην παραλιακή και ημιορεινή ζώνη σε βράχους, τοίχους ή και καλλιεργούμενα χωράφια όπου θεωρείται ” ζιζάνιο”. Κρίταμος (Crithmum maritimum) Το βρίσκουμε σε βράχους και πετρώδεις τοποθεσίες της παραθαλάσσιας ζώνης Κουτσουνάδα, Παπαρούνα (Papaver rhoeas L.) Η γνωστή μας παπαρούνα, άλλοτε (προ της ανακαλύψεως των ζιζανιοκτόνων), υπεύθυνη για το κόκκινο χαλί των αγρών μας. Πηγές: Επιχειρησιακό πρόγραμμα έρευνας και τεχνολογίας (ΕΠΕΤ ΙΙ) «Μελέτη χαρακτηριστικών παραδοσιακών τροφίμων: άγρια χόρτα και παραδοσιακά χορτοπιτάκια» Μαρία & Ν. Ψιλλάκης, «Κρητική Παραδοσιακή Κουζίνα» Κώστας Οικονομάκης. Τα άγρια χόρτα στην Κρητική Διατροφή Votana.eu

Φυτό της οικογένειας των Συνθέτων. Ο Θεόφραστος ονόμασε το φυτό «τραγοπώγων», δηλαδή το «γένι του τράγου». Συλλέγεται από τον Ιανουάριο έως το Μάρτιο για τα τρυφερά του φύλλα, τα οποία είναι λογχοειδή και μοιάζουν πολύ με του πράσου, αν και είναι πολύ μικρότερα και στενότερα.