Η καλλιέργεια της Μαστίχας

Στη νότια Χίο, ευδοκιμεί το μαστιχόδεντρο, της οικογένειας pistacia lentiscus, από όπου παράγεται μια αρωματική ρητίνη, η μαστίχα. Η επικράτεια όπου παράγεται η μαστίχα οριοθετείται στη βόρεια πλευρά από τα χωριά Λιθί, Αγ. Γεώργιος Συκούσης και Καλλιμασιά. Η γραμμή αυτή ονομάστηκε από τον γλωσσολόγο Pernot «φυσικό και μυστηριώδες όριο». Το γεγονός ότι το μαστιχόδενδρο δεν παράγει ρητίνη ούτε καν στη βόρειο Χίο (όπου φύονται θάμνοι) ούτε αλλού στην ηπειρωτική ή νησιωτική Ελλάδα, ή στις γειτονικές ακτές της Μικράς Ασίας, προκαλεί έκπληξη. Η «μοναδικότητα» της καλλιέργειας της μαστίχας πιθανόν οφείλεται σε κάποια εδαφολογικά και κλιματολογικά στοιχεία (ιδιαίτερα θερμό και ξηρό κλίμα) τα οποία ευνοούν την καλλιέργεια του μαστιχόδεντρου μόνο στη Χίο και στο συγκεκριμένο τμήμα της.
Η παραγωγή της μαστίχας συνιστά μια πατροπαράδοτη πρακτική που διατηρήθηκε αναλλοίωτη στο πέρασμα του χρόνου. Διαμορφώνει καταλυτικά την οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική καθημερινότητα των κατοίκων των 24 Μαστιχοχωρίων.

Η μαστιχοκαλλιέργεια συνιστά οικογενειακή απασχόληση. Στα διάφορα στάδια της παραδοσιακής μαστιχοκαλλιέργειας συμμετέχει το μεγαλύτερο μέρος των κατοίκων των Μαστιχοχωρίων, ανεξαρτήτως φύλου και ηλικίας: οι άνδρες κλαδεύουν το φυτό και προετοιμάζουν το χώμα κάτω από τα δέντρα, οι γυναίκες συμμετέχουν κυρίως στο κέντημα των δέντρων και τη συγκομιδή των δακρύων της μαστίχας, ενώ παράλληλα είναι κυρίως αυτές που αναλαμβάνουν το καθάρισμα και τη διαλογή. Οι πιο ηλικιωμένοι μεταβιβάζουν τα μυστικά της μαστιχοκαλλιέργειας.
Η μαστιχοκαλλιέργεια απαιτεί φροντίδα και προσοχή καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Οι αγροτικές εργασίες ξεκινούν το Δεκέμβρη-Γενάρη, με τη φυσική λίπανση των θάμνων και το κλάδεμά τους. Περί τα μέσα Ιουνίου, καθαρίζεται, ισοπεδώνεται και σκουπίζεται το έδαφος γύρω από τον κορμό, προκειμένου να διευκολυνθεί η συγκομιδή. Από τον Ιούλιο μέχρι το Σεπτέμβριο γίνεται ο κέντος του θάμνου: με το κεντητήρι, ένα αιχμηρό εργαλείο, χαράσσεται ο φλοιός του κορμού και των βασικών κλαδιών. «Θέλει σεβασμό το κέντημα» λένε οι μαστιχοπαραγωγοί και δεν εμπιστεύονται εργάτες σε αυτό το στάδιο των εργασιών. Το πρώτο κέντημα λέγεται «ρήνιασμα» και ακολουθεί και δεύτερος γύρος κεντήματος μέχρι τα μέσα Σεπτέμβρη. Από τα χαραγμένα σημεία, τις κεντιές, θα κυλήσει ο ρητινώδης χυμός της μαστίχας, που εμφανίζεται σαν δάκρυ και ρέει σε σταγόνες στο χώμα. Όταν η ροή της μαστίχας είναι συνεχής, το δάκρυ είναι μεγάλο και σχετικά μαλακό, ενώ η μη συνεχής ροή αποδίδει μικρό αλλά μεγαλύτερης σκληρότητας δάκρυ. Αφού η μαστίχα σκληρύνει, το πρώτο μάζεμα γίνεται περί τον Δεκαπενταύγουστο, αρχίζοντας από τα μεγαλύτερα κομμάτια. Πλένουν τη μαστίχα, συχνά με θαλασσινό νερό, την απλώνουν να στεγνώσει σε ευάερο στεγασμένο χώρο και εν συνεχεία την αποθηκεύουν σε ξύλινα κιβώτια σε δροσερό μέρος. Μικρές ομάδες, συχνά ηλικιωμένων γυναικών, καθαρίζουν με μαχαίρια τη μαστίχα προσεκτικά, δουλεύοντας συνήθως τρίωρα-τετράωρα. Κατόπιν, παραδίδεται στην Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου, που συγκεντρώνει το σύνολο της παραγωγής, την επεξεργάζεται, την τυποποιεί (σε διάφορες μορφές και προϊόντα) και την προωθεί στην εγχώρια και τη διεθνή αγορά. Η μαστιχοκαλλιέργεια είναι κάτι παραπάνω από μια παραδοσιακή τεχνογνωσία, καθώς γύρω από αυτήν υφαίνονται δίκτυα αλληλοβοήθειας και συμμαχιών. Ακόμη και σήμερα επιβιώνουν σχετικές με τη μαστιχοκαλλιέργεια γλωσσικές εκφράσεις, παραδόσεις και θρύλοι, όπως αυτός του μαρτυρίου του Αγίου Ισιδώρου που προκάλεσε το δάκρυ του θάμνου.
Οι μαστιχοκαλλιεργητές αναγνωρίζουν σε αυτή ένα συνεκτικό στοιχείο ταυτότητας.

Συνοπτική Περιγραφή Μαστιχοκαλλιέργειας σε στάδια μέσα στον κύκλο του έτους

Προετοιμασία Σκίνου:
– Κλάδεμα σκίνου / Κόψιμο παλιού για ανανέωση
– Λίπανση
– Όργωμα (σήμερα με σκαπτικά)
– Καταστροφή ζιζανίων (ζιζανιοκτόνα)
Παραγωγική Διαδικασία (Μάιος-Ιούνιος):
Ξύσιμο / Καθάρισμα εδάφους
Σκούπισμα
Ασπροχωμάτισμα
Κέντημα (αρχές Ιουλίου-μέσα Σεπτεμβρίου) / 5-6 κεντήματα τουλάχιστον
Μάζεμα (1ο μαστίχι– «πίτα»)
Καθάρισμα – Ξύσιμο / «Γλείψιμο» δέντρου από το μαστίχι που έχει κολλήσει πάνω στο σκίνο
Κατεργασία Μαστίχας
Μάζεμα – Μεταφορά στο σπίτι – Άπλωμα να στεγνώσει – Καθάρισμα
Διαχωρισμός μαστίχας σε μεγέθη & ποιότητες (σήμερα με μηχάνημα κοσκινίσματος)
Μεταφορά στην Ε.Μ.Χ. – Επεξεργασία – Συσκευασία – Εμπόριο

3.Τόπος και μέσα επιτέλεσης ή άσκησης του στοιχείου ΑΠΚ
Χώρος που συνδέεται με την επιτέλεση / πραγματοποίηση του στοιχείου ΑΠΚ:

Η καλλιέργεια της μαστίχας, από το κλάδεμα και τη λίπανση των θάμνων μέχρι το κέντημα και τη συλλογή, γίνεται στους μαστιχώνες, τις εκτάσεις που καλύπτονται αποκλειστικά με μαστιχοφόρους θάμνους.
Στην ακροθαλασσιά ή στην προκυμαία ορισμένων μαστιχοχωρίων συχνά πλένεται η μαστίχα με θαλασσινό νερό.

Η διαλογή γίνεται σε δημόσιο ή οικιακό χώρο. Ως δημόσιο χώρο θεωρούμε τα σοκάκια (στενά δρομάκια), τα πλατώματα (περιορισμένους ανοιχτούς χώρους στη συμβολή δύο ή περισσότερων σοκακιών) ή και μικρές πλατείες, όταν αυτές συνορεύουν με τα σπίτια των καλλιεργητών που βρίσκονται στη φάση της διαλογής. Σε πλατύσκαλα ή σε κατώφλια που επικοινωνούν άμεσα με το δρόμο, αλλά και σε αυλές των σπιτιών ή σε κατώγια, φιλοξενούνται εκτός από τους ιδιοκτήτες τους και γείτονες, ή άλλα μέλη της κοινότητας που συνδράμουν στη διαδικασία, ενδυναμώνοντας τους δεσμούς αλληλοβοήθειας και αλληλεγγύης που συνέχουν τους μαστιχοκαλλιεργητές.

Η μαστίχα στεγνώνει σε ευάερα δωμάτια των σπιτιών ή σε βεράντες ημιστεγασμένες ή σκεπασμένες.

Εγκαταστάσεις (εργαστήριο, κτίριο συλλόγου, αίθουσα/ες, βοηθητικά κτίρια κλπ.):
Τα κεντρικά κτίρια (αποθηκευτικοί χώροι και εργαστήρια επεξεργασίας) της Ένωσης Μαστιχοπαραγωγών Χίου, στην πόλη της Χίου.
Αίθουσες συνεδρίασης πρωτοβάθμιων συνεταιρισμών κάθε χωριού, όπου συναθροίζονται οι μαστιχοκαλλιεργητές, προκειμένου να συζητήσουν ζητήματα οργάνωσης της παραγωγής, να λάβουν αποφάσεις σχετικά με την αντιπροσώπευση των τοπικών πρωτοβάθμιων σωματείων στην ΕΜΧ, να παρακολουθήσουν σεμινάρια από ειδικούς γεωπόνους.

Εξοπλισμός εξαρτήματα (όπως, π.χ. εργαλεία, σκεύη, στολές κ.ά.) που χρησιμοποιούνται κατά την προετοιμασία και την επιτέλεση του στοιχείου ΑΠΚ:
Άμια – εργαλείο για το σκούπισμα και καθάρισμα της περιοχής κάτω από τα μαστιχόδεντρα πριν το ασπροχωμάτισμα των “τραπεζιών” (= η κυκλική περιοχή κάτω από το μαστιχόδεντρο)
Ασπρόχωμα από ανθρακικό ασβέστιο (CaCo3), αδρανές υλικό, καλά κοσκινισμένο για την ισοπέδωση της περιοχής κάτω από το μαστιχόδεντρο, στρώνεται και πιέζεται καλά στο έδαφος για να δημιουργηθεί λεία επιφάνεια.
Κεντητήρια σε διάφορα μεγέθη, μικρά αιχμηρά και αυλακωτά στην άκρη σιδερένια εργαλεία με ξύλινη λαβή.
Τιμητήρι – εργαλείο συλλογής μαστίχας
Σκούπες για το μάζεμα της ψιλής μαστίχας
Κόσκινα καθαρισμού ασπροχώματος και διαλογής μαστίχας
Πανέρια για μεταφορά μαστίχας
Μαχαιράκια για τον καθαρισμό από εγκλείσματα της μαστίχας
Ξύλινα κουτιά αποθήκευση της μαστίχας

Επίσης χρησιμοποιούνται σήμερα δυο μηχανήματα κατά τη διαδικασία προετοιμασίας της κυκλικής επιφάνειας κάτω από το μαστιχόδεντρο :
ο καταστροφέας για το ίσιωμα της επιφάνειας
και ο φυσητήρας για το σκούπισμα

Σημειώνουμε το πλήθος των αυτοσχέδιων εργαλείων για το κέντημα, ανάλογα με τον καλλιεργητή και τον τεχνίτη του εργαλείου, ή για το σκούπισμα (σάρωθρα από ξερά κλαδιά δέντρων ή από ξερούς θάμνους, λ.χ. αθρίμπα ή θυμάρι)

Προϊόντα ή εν γένει υλικά αντικείμενα (χειροτεχνήματα, εργαλεία, λατρευτικά ή μη σκεύη, προϊόντα, φαγητά κλπ) που προκύπτουν ως αποτελέσμα της επιτέλεσης ή της άσκησης του στοιχείου ΑΠΚ:
Μαστίχα, σε διάφορες ποιότητες και μεγέθη (χονδρή, μεσαία, ψιλή, σε σκόνη διατροφική, ή για μαγειρική χρήση)
Παράγωγα μαστίχας
Τσίκλα ΕΛΜΑ σε μορφή τετραγωνισμένου πεπλατυσμένου κουφέτου, η οποία εμφανίστηκε στη δεκαετία του 1950.
Μαστιχέλαιο, με εξαιρετικές θεραπευτικές/ιαματικές ιδιότητες (αντισηπτικές, αντιβακτηριδιακές, καλλυντικές)
Μαστιχόνερο

4.Διαδικασία μετάδοσης από γενιά σε γενιά του στοιχείου ΑΠΚ
Περιγραφή της διαδικασίας:

Στα διάφορα στάδια της παραδοσιακής μαστιχοκαλλιέργειας συμμετέχει το μεγαλύτερο μέρος των κατοίκων των μαστιχοχωρίων, ανεξαρτήτως φύλου και ηλικίας.
Ο συνδυασμός προφορικής μεταβίβασης, παρατήρησης, εμπειρίας και σταδιακής συμμετοχής στη διαδικασία και σωματικής επαφής με το μαστιχόδεντρο συνιστούν το τρίπτυχο της διαδικασίας εκμάθησης της μαστιχοκαλλιέργειας.
Οι πιο ηλικιωμένοι μεταβιβάζουν τα μυστικά της μαστιχοκαλλιέργειας στα νεαρά μέλη της κοινότητας (παλαιότερα κυρίως σε συγγενικά πρόσωπα, σήμερα και σε μη συγγενικά), που ακολουθούν στο μαστιχώνα τους μεγαλύτερους.
Ειδικά για την εκμάθηση του κεντήματος, η παρατήρηση αρχικά, η καθοδήγηση κυριολεκτικά του χεριού των νεαρότερων από τους πιο έμπειρους, η πειραματική εφαρμογή σε κάποια από τα γερασμένα μαστίχια είναι χαρακτηριστικά στάδια κατά τα οποία η προφορική παράδοση συναντά τη συμμετοχή και την παρατήρηση και προχωρά στην εμπειρική εφαρμογή. Η ανοχή στο εσφαλμένο χαράκωμα βρίσκεται στον πυρήνα της διαδικασίας εκμάθησης, σύμφωνα με τη λαϊκή αντίληψη.
Όσο για τη διαλογή, και πάλι οι πιο έμπειρες και ηλικιωμένες γυναίκες, κυρίως (χωρίς να αποκλείονται οι άντρες από τη συγκεκριμένη διαδικασία) μεταδίδουν προφορικά και εμπειρικά τη γνώση τους στους νεότερους. Εκτός από τη μεταβίβαση της ίδιας τεχνικής της διαλογής, οι γυναίκες αναπαράγουν και αναδιατάσσουν τη συλλογική μνήμη της κοινότητας μέσα από διηγήσεις θρύλων, παραδόσεων, προφορικών παραδόσεων, ανεκδότων, υπαρκτών περιστατικών που από στόμα σε στόμα έχουν προσλάβει διαστάσεις τοπικών μύθων.
Η εκ νέου άνθηση της μαστιχοκαλλιέργειας την τελευταία δεκαετία επέφερε μιαν αξιοσημείωτη διαφοροποίηση στη διαγενεακή ακολουθία αναφορικά με τη μαθησιακή εξοικείωση με την καλλιέργεια. Άτομα ηλικίας άνω των 20 που αποφάσισαν να ασχοληθούν με τη μαστίχα επιστρέφοντας στον τόπο τους, άλλοι που είδαν εκ νέου τη μαστιχοκαλλιέργεια ως συμπληρωματική απασχόληση αλλά και νεήλυδες στο νησί, έμαθαν τα μυστικά της κοντά σε μεγαλύτερους, όχι κατ’ ανάγκη συγγενείς. Ενώ μέχρι τώρα οι μαστιχοκαλλιεργητές από παιδιά μάθαιναν κάτω από τα μαστίχια, τώρα ενήλικες πήραν τη θέση των μαθητευόμενων παιδιών. Το τρίπτυχο «προφορική μετάδοση, παρατήρηση και σωματική επαφή με το μαστιχόδεντρο» παραμένει ο σταθερός τρόπος μετάδοσης, περισσότερο αποτελεσματικός από οποιοδήποτε σεμινάριο γεωπονίας.

Τρόποι και διάρκεια εκμάθησης /μαθητείας /μύησης:
Συνδυασμός προφορικής μετάδοσης, συμμετοχής και σωματικής επαφής με το μαστιχόδεντρο.
Είναι χαρακτηριστική σε όλη την καλλιεργητική φάση η ανάπτυξη ιδιαίτερης σχέσης με το θάμνο, μέσα από την προσαρμογή των κινήσεων του σώματος και των κεντημάτων του καλλιεργητή στο εκάστοτε μαστίχι. Έτσι εξηγείται η αντίληψη ότι οι μαστιχοκαλλιεργητές «εκπαιδεύουν τα δέντρα» και εκπαιδεύονται από αυτά.
Η διάρκεια της μαθητείας κοντά σε μεγαλύτερους μαστιχοκαλλιεργητές εξαρτάται καθαρά από την ικανότητα του μαθητευόμενου.
Σταθερά από την εποχή της ίδρυσής της το 1938, η Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου επιβλέπει την τήρηση των παραδοσιακών τρόπων καλλιέργειας και εάν κριθεί αναγκαίο τους ενισχύει μέσα από σεμινάρια και μαθήματα.

Φορείς μετάδοσης:
Οι πιο ηλικιωμένοι μαστιχοπαραγωγοί
Οι γυναίκες (για την τεχνογνωσία αλλά και τη διατήρηση κοινωνικών πρακτικών, που παρατηρούνται στη μαστιχοκαλλιέργεια, όπως τα δίκτυα αλληλοβοήθειας)
Η Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου
ΙV. Ιστορικό και γενεαλογία του στοιχείου ΑΠΚ
Ιστορικές πληροφορίες ή τοπικές διηγήσεις για την εμφάνιση, τη διάρκεια, την παρουσία, και τις προσαρμογές ή και τροποποιήσεις του στοιχείου ΑΠΚ:

Οι πρώτες μαρτυρίες για τις ιαματικές ιδιότητες της μαστίχας εντοπίζονται ήδη στους αρχαίους συγγραφείς, ενώ η καλλιέργεια ακμάζει από την εποχή της Βενετοκρατίας, και έκτοτε έχει διατηρηθεί μέχρι τις μέρες μας, μεταβιβαζόμενη από γενιά σε γενιά προφορικά και μέσα από την πρακτική μαθητεία.
Η ίδρυση των Μαστιχοχωρίων χρονολογείται από την Βυζαντινή περίοδο και παρά τις φθορές και τις καταστροφές που έχουν υποστεί στο πέρασμα των αιώνων εξακολουθούν να αποτελούν μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς. Οι Ιουστινιάνι (1346-1566μ.Χ) γνωρίζοντας τη σπουδαιότητα, τη σπανιότητα και κατά συνέπεια την υψηλή τιμή της μαστίχας, ενδιαφέρθηκαν από την αρχή για την απόκτηση του απόλυτου ελέγχου στο προϊόν και την καλύτερη δυνατή εκμετάλλευση του φυσικού αυτού μονοπωλίου. Για το λόγο αυτό άλλωστε προσπάθησαν να προστατεύσουν τη μαστίχα από τις επιδρομές των πειρατών, των λαθρεμπόρων και των ανεξέλεγκτων καλλιεργητών. Οι θέσεις των χωριών που ιδρύθηκαν ήταν αθέατες από τη θάλασσα και η διάταξη τους είχε φρουριακή μορφή για την προστασία των χωρικών από τους επιδρομείς που μάστιζαν το Αιγαίο κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους. Σε όλα τα χωριά παρατηρούνται κοινά χαρακτηριστικά στην πολεοδομική συγκρότηση: έχουν κλειστό τετράπλευρο σχήμα και τα τελευταία προς τα έξω σπίτια σχηματίζουν περιμετρικά το αμυντικό τείχος του οικισμού.
Η μαστιχοκαλλιέργεια είναι κάτι παραπάνω από μια παραδοσιακή τεχνογνωσία, καθώς γύρω της υφαίνονται δίκτυα αλληλοβοήθειας και συμμαχιών, αλλά και προφορικές παραδόσεις, όπως αυτή του μαρτυρίου του Αγίου Ισιδώρου που προκάλεσε το δάκρυ του θάμνου.
Πιο συγκεκριμένα, ο Ισίδωρος ήταν Αλεξανδρινός, γόνος πλούσιας οικογένειας, πλην όμως χριστιανός που έζησε στα χρόνια του Ρωμαίου Αυτοκράτορα Δεκίου, του διασημότερου διώκτη του χριστιανισμού. Βρέθηκε στη Χίο το 250 μ.Χ., ως αξιωματικός του στρατού. Δίπλα από το σπίτι του βρίσκονταν οίκοι ανοχής και λέγεται ότι προσηλύτισε στο χριστιανισμό τουλάχιστον δυο εταίρες. Όταν ο στρατηγός Νουμεριανός πληροφορήθηκε τη δράση του, τον συνέλαβε και όταν ο Ισίδωρος αρνήθηκε να μετανοήσει, τον καταδίκασε σε θάνατο στην πυρά. Τον έβαλαν σε ένα καμίνι, αλλά δεν καιγόταν. Έτσι, τον έδεσαν σε ένα άλογο και τον έσυραν στην ύπαιθρο της νότιας Χίου μέχρι θανάτου. Χρόνια αργότερα, όταν πλέον είχε επικρατήσει ο χριστιανισμός, οι Χιώτες συνέδεσαν τη μαστίχα με τη νέα θρησκεία, μέσω του δικού τους Αγίου, του Ισίδωρου. Διέδωσαν ότι οι σχίνοι, μπροστά στους οποίους μαρτύρησε ο Ισίδωρος, δάκρυσαν και τα δάκρυα αυτά είναι η μαστίχα. Με το εύρημα αυτό οι έμποροι της χιώτικης μαστίχας διαφήμιζαν το προϊόν τους, αποκτώντας παράλληλα πρόσβαση στην προσοδοφόρο αγορά θυμιαμάτων για τις χριστιανικές εκκλησίες, που όλο και πλήθαιναν.

Ο ΜΑΣΤΙΧΟΦΟΡΟΣ ΣΧΙΝΟΣ - ΜΑΣΤΙΧΟΔΕΝΔΡΟ (Pistacia lentiscus var.chia)

Το Μαστιχόδενδρο
Το μαστιχόδενδρο ή σχίνος – επιστημονικά Pistacia Lentiscus var. Chia (οικογένεια Anacardaceae), είναι θάμνος αειθαλής ύψους 2-3 μέτρων που αναπτύσσεται αργά και παίρνει την πλήρη ανάπτυξή του μετά από 40-50 χρόνια φτάνοντας μέχρι και τα 5 μέτρα στα ηλικιωμένα φυτά. Ζει πάνω από 100 χρόνια και η παραγωγή της μαστίχας δεν είναι δυνατή παρά μόνο μετά τον πέμπτο ή έκτο χρόνο φύτευσής του. Η απόδοση του φτάνει στο μέγιστο μετά τον δέκατο πέμπτο χρόνο. Από τα 70 χρόνια και μετά η απόδοσή του πέφτει σημαντικά. Η μέση ετήσια απόδοση ανά δένδρο είναι 150-180 γραμμάρια μαστίχας ενώ υπάρχουν και σπάνιες περιπτώσεις δένδρων που παράγουν δύο κιλά αλλά και δένδρα που βγάζουν μόνο 10 γραμμάρια. Καλλιεργούνται κυρίως οι αρσενικοί, επειδή είναι πιο παραγωγικοί. Στην αποδοτικότητα παίζει ακόμα ρόλο το πόσο μακριά είναι φυτεμένο το ένα δένδρο από το άλλο, το σκάψιμο (όταν τα χωράφια δεν σκάβονται, η απόδοση του δένδρου πέφτει) και η ποικιλία.

Ο σχίνος είναι φυτό ανθεκτικό και έχει ελάχιστες απαιτήσεις, γι’ αυτό ευδοκιμεί σε άγονα, πετρώδη και φτωχά εδάφη. Επειδή οι ρίζες του απλώνονται στην επιφάνεια του εδάφους, μπορεί να επιβιώσει σε συνθήκες απόλυτης ξηρασίας. Οι εδαφικές απαιτήσεις του δέντρου σε υγρασία δεν είναι μεγάλες γιατί το δέντρο είναι επιπολαιόριζο και με το εκτεταμένο επιφανειακό ριζικό του σύστημα εκμεταλλεύεται πλήρως τις μικρής διάρκειας βροχές καθώς και την ελάχιστη πρωινή υγρασία. Σε εδάφη μάλιστα με μεγάλη υγρασία δυσχεραίνεται η ανάπτυξη του, επειδή εμποδίζεται ο αερισμός των ριζών του. Αντιθέτως, είναι ευάλωτο στο ψύχος, σε περιπτώσεις παγετών (φαινόμενο σπάνιο στη νότια Χίο) οπότε τα μαστιχόδενδρα καίγονται αφού η παγωνιά σκάει τις φλέβες του κορμού τους. Επιπλέον, η κακότεχνη εκμετάλλευσή του μπορεί να στερέψει την πολύτιμη ρητίνη από τον εξωτερικό φλοιό του. Νέες φυτείες προέρχονται από κλαδιά παλιών δένδρων (μοσχεύματα) και οι παλιές ανανεώνονται με καταβολάδες ή παραφυάδες. Κόβουν μόσχευμα από φυτό αποδεδειγμένα καλό και το μπήγουν στο χώμα, αφήνοντας έξω μόνο μερικά φύλλα στην κορυφή. Αν τα μοσχεύματα «πιάσουν», μετά δεν χρειάζονται πλέον ιδιαίτερες καλλιεργητικές φροντίδες.

Μοναδικότητα
Σχίνοι ή δένδρα αυτής της οικογένειας αποτελούν κύριο στοιχείο της Μακκίας βλάστησης των παραμεσογείων χωρών, αλλά μόνο στην Χίο, δένδρο και φύση σε μία μαγική συνταγή χαρίζουν την ευχαρίστηση, την ανακούφιση και την γιατρειά μέσα από τα πολύτιμα δάκρυα της μαστίχας. 
δικαιολογημένα λοιπόν η Χίος ταυτίζεται με την μαστίχα. Υπάρχει μάλιστα η εκδοχή ότι το όνομα Χίος είναι φοινικικής προέλευσης και σημαίνει «μαστίχα». Το αξιοπρόσεκτο είναι, ότι ενώ σχίνοι υπάρχουν σε όλο το νησί, η παραγωγή της μαστίχας γίνεται μόνο στο νότιο τμήμα της Χίου, στα Μαστιχόχωρα, όπου το κλίμα είναι ιδιαίτερα θερμό και ξηρό. Το τμήμα αυτό οριοθετείται στη βόρεια πλευρά από μια συγκεκριμένη γραμμή που ενώνει τα χωριά Λιθί, Αγ. Γεώργιος Συκούσης και Καλλιμασιά. Η γραμμή αυτή ονομάστηκε από τον γλωσσολόγο Pernot «φυσικό και μυστηριώδες όριο». Κάθε προσπάθεια να επεκταθεί η καλλιέργεια πέρα από αυτό το όριο απέτυχε. Η «μοναδικότητα» αυτή, πιθανόν να οφείλεται, εκτός από τη μακρόχρονη παράδοση και σε κάποια εδαφολογικά και κλιματολογικά στοιχεία τα οποία ευνοούν την καλλιέργεια του μαστιχόδεντρου μόνο στη Χίο και στο συγκεκριμένο τμήμα της. 
Το γεγονός ότι το μαστιχόδενδρο δεν αναπτύσσεται επιτυχώς πουθενά αλλού στην ηπειρωτική ή νησιωτική Ελλάδα, ακόμη και στις γειτονικές ακτές της Ανατολής δημιουργεί έκπληξη. Αναφέρονται μόνο κάποιες αποτυχημένες προσπάθειες (Heldreich 1862) να μεταφερθεί η καλλιέργεια του μαστιχόδεντρου στην Αττική και σε άλλα νησιά του Αιγαίου. Κάποια αποτελέσματα παρατηρήθηκαν στα νησιά Αμοργός και Αντίπαρος όμως και σ’ αυτές τις περιοχές οι προσπάθειες απέτυχαν και εγκαταλείφθηκαν. Άλλες προσπάθειες που αναφέρονται από τον Pernot (1856) για να μεταφερθεί το μαστιχόδενδρο στη Ρόδο και τη Λέσβο απέτυχαν παρομοίως. 
Το παράδοξο ότι ενώ σχίνοι υπάρχουν σε όλη τη Μεσόγειο, μόνο στη νότια Χίο καλλιεργούνται συστηματικά και παράγουν μαστίχα πιθανόν να οφείλεται σε τρία «μυστικά». Το πρώτο είναι το ιδιαίτερο μικροκλίμα της περιοχής. Η Χίος έχει μακρόστενο σχήμα, με ψηλά δασωμένα βουνά στο βόρειο τμήμα, που συγκρατούν την υγρασία και εξασθενούν τους βοριάδες. Έτσι, το νότιο, λοφώδες κομμάτι αποκτά ένα ιδιαίτερο κλίμα, ήπιο το χειμώνα και πολύ ξηρό το καλοκαίρι. Συμβαίνει συχνά να βρέχει σε όλο το νησί, εκτός από εκεί. Τα ξηρά, ζεστά καλοκαίρια των Μαστιχοχωρίων επιτρέπουν στη μαστίχα να στεγνώσει. Αν η μαστίχα βραχεί πριν «ωριμάσει», καταστρέφεται. 
Το δεύτερο μυστικό είναι ο ευγονισμός. Από τα αρχαία χρόνια οι καλλιεργητές των σχίνων της Χίου εντόπιζαν τα δένδρα που απέδιδαν περισσότερη και καλύτερη ρητίνη. Τα εκμεταλλεύονταν και τα πολλαπλασίαζαν, ώστε να δημιουργούν νέες φυτείες σχίνων με τα χαρακτηριστικά των μητρικών. Με το πέρασμα των αιώνων, ο μεθοδικός αυτός ευγονισμός δημιούργησε ένα νέο είδος σχίνου, υπερπαραγωγικού σε μαστίχα. Η σύγχρονη βοτανολογία το έχει αναγνωρίσει ως ξεχωριστή ποικιλία, με το όνομα Pistacia lentiscus var. Chia (μαστιχόδενδρο). 
Το τρίτο μυστικό είναι η καλή διαχείρησή της ήδη από τους αρχαίους Χίους, που συστηματοποίησαν την καλλιέργεια των σχίνων, τυποποίησαν το προϊόν και το επέβαλαν στην αγορά. 

Και οι τρεις παραπάνω παράγοντες, το μικροκλίμα, ο ευγονισμός και το εμπορικό δαιμόνιο, συνδυάστηκαν ώστε να ταυτιστεί τελικά η μαστίχα με τη νότια Χίο. 

Φροντίδα του Μαστιχόδενδρου

Φυτείες
Η θέση των φυτειών των μαστιχόδενδρων εξαρτάται από τοπικούς παράγοντες. Βρίσκονται συνήθως σε μικρές επίπεδες περιοχές, σε κοιλάδες κατά μήκος των δρόμων ή κοντά στα ίδια τα χωριά. Η συνολική έκταση που κατέχουν είναι περίπου 20.000 στρέμματα. Τα δέντρα είναι φυτεμένα σε σειρές και απέχουν 2-3 μέτρα το ένα από το άλλο. Οι κόμες των δέντρων ακουμπούν μεταξύ τους αν και διατίθεται αρκετή απόσταση μεταξύ των κορμών, γεγονός απαραίτητο για την σωστή τους ανάπτυξη. Η απευθείας επίδραση των ηλιακών ακτινών στον κορμό πιθανότατα να επηρεάζει την ποσότητα του εκκρινόμενου προϊόντος. Ο βλαστός του σχίνου διακλαδίζεται, με την παρέμβαση του καλλιεργητή, σε 2-4 πλάγιους βλαστούς οι οποίοι διακλαδίζονται παραπέρα και δημιουργούν μια πυκνή κόμη. Η πορεία της κόμης έχει πολύ μεγάλη σημασία καθώς από αυτήν εξαρτάται η άνετη πρόσβαση στον κορμό. 
Καλλιέργεια
Η καλλιέργεια του μαστιχόδεντρου απαιτεί κλίμα εύκρατο και δροσερό. Σε θερμοκρασία κάτω από 00C τα μαστιχόδενδρα καταστρέφονται. Ευδοκιμούν σε παραλίες και ευάερες τοποθεσίες, σε εδάφη ξηρά, ασβεστολιθικά, με μέτρια γονιμότητα. Σε εδάφη όμως γόνιμα χωρίς πολλή υγρασία η διάρκεια ζωής και η απόδοση σε μαστίχα είναι μεγαλύτερη. 
Πολλαπλασιασμός
Ο πολλαπλασιασμός του σχίνου γίνεται με κλαδιά με εμφανείς οφθαλμούς. Μεγάλα μοσχεύματα κόβονται και φυτεύονται στην οριστική τους θέση σε βάθος 40-50 εκατοστά με κάποια σχετική κλίση κατά το τέλος του φθινοπώρου. Τα μοσχεύματα επισημαίνονται από την προηγούμενη χρονιά και φυτεύονται κατά τους μήνες Φεβρουάριο και Μάρτιο. Η φύτευση πρέπει να γίνεται σε γραμμές και να απέχει κάθε μόσχευμα 3-4 μέτρα για να διευκολύνεται το όργωμα και το σκάψιμο. Για να υπάρχει ισορροπία μεταξύ προσφοράς και ζήτησης, η επέκταση της καλλιέργειας ρυθμίζεται με ειδικό νόμο. Σύμφωνα με στοιχεία της Διεύθυνσης Γεωργίας της Νομαρχίας Χίου το 1940 καταγράφηκαν 1.500.000 δέντρα ενώ με την απογραφή του 1986 αυτά ανήλθαν σε 2.184.684. Σήμερα υπολογίζεται ότι καλλιεργούνται περίπου 20.000 στρέμματα γης και 1.150.000 μαστιχόδενδρα στη νότια Χίο.
Κλάδεμα
Το κλάδεμα του δέντρου ξεκινά από το 3ο έτος της ηλικίας του. Κάθε χρόνο επιβάλλεται ένα μικρό κλάδεμα, καθάρισμα από τα ξερά κλαδιά και κάθε 5-6 χρόνια ένα συστηματικό κλάδεμα για να αποκτήσει το δέντρο το επιθυμητό σχήμα. Με τον τρόπο αυτό ευνοείται ο αερισμός και η καλύτερη εκμετάλλευση της ηλιακής ακτινοβολίας. Επίσης διευκολύνονται και οι διάφορες καλλιεργητικές εργασίες όπως σκάψιμο, λίπανση κ.τ.λ. Μετά από κάθε κλάδεμα, το κομμένο μέρος του δέντρου πρέπει να απαλείφεται με στεγανωτική ουσία (κατράμι) για να μην δημιουργούνται εστίες αρρώστιας. 
Λίπανση
Το μαστιχόδενδρο ευδοκιμεί σε πετρώδη, άγονα και φτωχά εδάφη και έχει ελάχιστες εδαφικές απαιτήσεις. Παρόλα αυτά η συστηματική λίπανση προάγει σημαντικά την ανάπτυξη και την απόδοση του. Χημικά σκευάσματα όπως η θειική αμμωνία και το νιτρικό κάλλιο (6-8-8) δίνουν άριστα αποτελέσματα. Για τα φτωχά εδάφη η θειική αμμωνία (21-0-0) αποτελεί καλό λίπασμα. Η λίπανση γίνεται κάθε χρόνο τον Ιανουάριο ή Φεβρουάριο και η ποσότητα για κάθε δέντρο κυμαίνεται από 0,5 έως 1 κιλό. Μια εναλλακτική μορφή λίπανσης είναι η «χλωρή λίπανση». Σπέρνονται δηλαδή στη φυτεία σπόροι από ψυχανθή, κατά προτίμηση κουκιά, το μήνα Οκτώβριο. Όταν τα ψυχανθή ανθίσουν επακολουθεί όργωμα και διακόπτεται έτσι η καλλιέργεια τους . Μια καλλιέργεια ψυχανθών (κουκιά) εμπλουτίζει το χωράφι με άζωτο, στοιχείο ζωτικό για την ανάπτυξη των μαστιχόδενδρων. Έτσι όταν διακόπτεται η καλλιέργεια τους το άζωτο δεσμεύεται και παραμένει στο χωράφι για το δέντρο που το έχει απόλυτη ανάγκη. 
Πότισμα
Τα νέα φυτά έχουν ανάγκη από νερό. Το καλοκαίρι της πρώτης χρονιάς επιβάλλονται 2, 3 ή και 4 ποτίσματα ανάλογα με τις κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούν. Το καλοκαίρι, μετά το φύτεμα της 2ης ή 3ης χρονιάς, το πότισμα εγγυάται καλύτερα αποτελέσματα. Τα μεγάλα μαστιχόδενδρα δεν έχουν τόσο ανάγκη από νερό. Αυτά αντέχουν στην ξηρασία. Αντίθετα η υγρασία ταλαιπωρεί το δέντρο μέχρι σημείου αποξηράνσεως, υποβιβάζει την ποιότητα της μαστίχας και αυξάνει τον κίνδυνο μολύνσεων. 
Ασθένειες
Το μαστιχόδενδρο δεν έχει πολλές ασθένειες συνεπώς δεν εφαρμόζεται κανένα συστηματικό πρόγραμμα για την καταπολέμησή τους. Η σπουδαιότερη είναι ένα είδος μύκητα (ίσκα) του γένους Polyporus. Ο μύκητας αυτός πολλαπλασιάζεται με σπόρους και προκαλεί ζημιές στους βλαστούς και τις ρίζες. Ένα άλλο είδος μύκητα είναι ο Eutyra Armeniaca που προκαλεί ολική ξήρανση των μαστιχόδενδρων. Μετά την προσβολή επιβάλλεται εκρίζωση των δέντρων, κάψιμο των ξύλων και απολύμανση του λάκκου. Το δέντρο προσβάλλεται επίσης από διάφορα «κοκκοειδή» της ψείρας (Coccidae) αλλά η προσβολή είναι περιορισμένη. Μια ακόμα προσβολή στο δέντρο γίνεται από την κάμπια της λιπαρίδας Liraris dispar (Liparidae). Αυτή τρώει τα νεαρά φύλλα, η προσβολή της είναι μικρή και έχει να παρουσιαστεί πολλά χρόνια. Η ανάπτυξη της γίνεται τον Ιούλιο και Αύγουστο αλλά δεν έχουν αναφερθεί σοβαρά προβλήματα και επομένως δεν συνιστάται η χημική καταπολέμηση της. Κάποια ακόμα παράσιτα που προσβάλλουν το δέντρο είναι ένα είδος αφίδας, η Aploneura lentisci (Homoptera: Aphideae) που παρασιτεί αποκλειστικά στο είδος Pistacia lentiscus και πρόσφατα προσδιορίστηκαν το ημίπτερο Agonoscena cistiputon της οικογένειας Psyllidae και το παράσιτο κολεόπτερο Sinoxylon sexdentatum της οικογένειας Bostrichidae. Αυτά παρασιτούν στα φύλλα και απομυζούν τον κυτταρικό χυμό. Το αποτέλεσμα είναι το κιτρίνισμα και η πτώση των φύλλων που αποδυναμώνουν το δέντρο.

Καλλιεργεί μαστιχόδεντρο στην αυλή της, στην Γιάννουλη Λάρισας

Κάθε άλλο παρά αβάσιμοι αποδεικνύονται οι φόβοι της Ένωσης Μαστιχοπαραγωγών Χίου, για την διακίνηση γενετικού υλικού μαστιχόδεντρων που οδήγησαν και σε ενέργειες περιορισμού της δυνατότητας μεταφοράς δενδρυλλίων σε άλλες περιοχές.

astraparis

Κάθε άλλο παρά αβάσιμοι αποδεικνύονται οι φόβοι της Ένωσης Μαστιχοπαραγωγών Χίου, για την διακίνηση γενετικού υλικού μαστιχόδεντρων που οδήγησαν και σε ενέργειες περιορισμού της δυνατότητας μεταφοράς δενδρυλλίων σε άλλες περιοχές.

Μια γυναίκα από την Λάρισα, με πάθος στην κηπουρική και αδυναμία στα… εξωτικά φυτά, κατάφερε να καλλιεργήσει μαστιχόδεντρο, μεταφυτεύοντας σε γλάστρα ένα κλαδάκι που πήρε από το νησί και το μετέφερε σπίτι της τυλιγμένο σε εφημερίδα.

Επιπλέον, δε άνθρωποι της οικογένειάς της υποστηρίζουν ότι η γυναίκα κατάφερε να πάρει και μια μικρή ποσότητα μαστίχας από το νεαρό δέντρο παρά τις ιδιότυπες συνθήκες καλλιέργειας που ακολουθεί.

Χαρακτηριστικό είναι το δημοσίευμα της καθημερινής εφημερίδας «Ελευθερία» της Λάρισας, όπου φιλοξενείται το σχετικό ρεπορτάζ.

Αφού περιγράφεται η ιστορία που συνδέει την παραγωγή μαστίχας με το μαρτύριο του Αγίου Ισιδώρου αλλά και το πάθος της κυρίας Κούλας για τα φυτά, σημειώνονται και τα εξής:

«Πρέπει να χρειάζεται πολλή αγάπη, κόπος, φροντίδα. Γιατί, αυτό το περίφημο, ανά τον κόσμο φυτό, φύτρωσε και στη Λάρισα. Για την ακρίβεια στη Γιάννουλη! Δεν αρκεί να είναι κανείς, «χρυσοχέρης»… Γιατί η κ. Κούλα Αραπατσάνη, σύζυγος του παλιού κοινοτάρχη της Γιάννουλης Νίκου Αραπατσάνη, δεν είναι μόνο αυτό… «Μιλάει» με τα φυτά, τα χαϊδεύει, τα αφουγκράζεται, τα λατρεύει. Κάθε είδους φυτά. Ακόμα και τα πιο δύσκολα, να αναπτυχθούν. Στον κήπο της διαθέτει μπανανιά, από χρόνια, χαρουπιά και διάφορα άλλα φυτά και λουλούδια, με περίεργες ονομασίες, για τον μη ειδικό και λάτρη.

Το μαστιχόδενδρο το απόκτησε το 2011, που ήρθε αεροπορικά από τη Χίο, ένα κλαράκι τυλιγμένο ευλαβικά σε εφημερίδα. Φυτεύτηκε σε γλάστρα και άρχισε να το μεγαλώνει. Πλεονέκτημα και ο χώρος, μια κλειστή αυλή, που την δίνει τη δυνατότητα ελέγχου των καιρικών συνθηκών. Τον χειμώνα, απαλό τύλιγμα με πλαστικό, να μην «ενοχλούνται» τα κλαδιά και τα φύλλα και τραυματιστούν…. Μυστικά δεν υπάρχουν, μια μεγάλη γλάστρα και απλό χώμα για φυτά. Από κει και μετά, μπαίνει ο ανθρώπινος παράγοντας. Η διαρκής, καθημερινή φροντίδα, το «νανούρισμα», το άκουσμα των «φωνών» τους.

Δεν σταματά να μιλά για τα λουλούδια και τα φυτά της η κ. Κούλα. Με ένα γλυκό κεράσι και σπιτικό ποτό, ως δέλεαρ, «κρατά» τον ακροατή και δεν σταματά να δείχνει με περηφάνια τον θάμνο των δύο μέτρων περίπου. Ο οποίος, θα μεγαλώσει κι άλλο και θα γίνει δέντρο. Για την κ. Κούλα, είναι βέβαιο, της το «είπε» το φυτό.»

Πηγή: Ελευθερία

Πηγές:

http://ayla.culture.gr/

http://www.gummastic.gr/